Na de introductie van de uitgebreide controleverklaring in 2014 hebben wij twee jaar geleden een onderzoek uitgevoerd naar de uitgebreide controleverklaring bij de Nederlandse AEX- en Midkapfondsen over 2015 (
In het huidige vervolgonderzoek hebben wij ons gericht op de ontwikkeling van de kernpunten in de tijd ten opzichte van 2015. De uitgebreide controleverklaring is door stakeholders positief ontvangen, maar zij hebben ook specifieke wensen geuit ten aanzien van de inhoud. Hierbij kan onder meer gedacht worden aan resultaten, observaties en conclusies per kernpunt, alsook een introductie van kernpunten waarin de accountant uiteenzet waarom kernpunten van voorgaand jaar niet meer als kernpunt worden gezien (
Uit ons empirisch onderzoek blijkt dat de (formulering van) kernpunten verder ontwikkeld is en accountants responsief zijn geweest op signalen van beleggers over de informatiewaarde van hun controleverklaringen. Van de onderzochte controleverklaringen heeft 90% inmiddels bijvoorbeeld observaties en conclusies per kernpunt gegeven en wordt uitgelegd waarom kernpunten van vorig boekjaar niet meer van toepassing zijn. Opvallend is dat de belastingpositie als kernpunt fors in frequentie is gedaald tussen 2015 en 2017. Dit geldt ook voor de eerstejaarscontrole. Voor het overige zijn de gekozen kernpunten qua frequentie relatief stabiel tussen 2015 en 2017.
Met de uitgebreide controleverklaring beoogt de accountant de lezer van de jaarrekening meer inzicht te geven over de belangrijkste elementen van zijn jaarrekeningcontrole. De leesbaarheid via structurering van de kernpunten (risico’s, controlebenadering en conclusies/observaties) van en de specifiek op de onderneming betrekking hebbende kernpunten geven invulling aan de maatschappelijke verantwoording van de accountant.
Na een pilot in 2014 (
Dat is enerzijds ingegeven door veranderingen in de kernpunten zoals accountants die hebben onderkend bij de gecontroleerde ondernemingen. Anderzijds hebben stakeholders input gegeven over hun verwachtingen ten aanzien van de in de uitgebreide controleverklaring op te nemen informatie.
Zo gaf de Vereniging voor Effectenbezitters (
In haar accountantsbrief 2018 (
een introductie van de kernpunten waarin de accountant uiteenzet hoe de kernpunten van vorig jaar door de onderneming zijn opgevolgd en waarom kernpunten van voorgaand jaar niet langer worden aangemerkt als kernpunt.
de observaties van de accountant ten aanzien van de kwaliteit en effectiviteit van de interne beheersing bij de organisatie.
per kernpunt de resultaten, observaties en conclusies van de accountant.
De
Doelstelling van deze bijdrage is het descriptief onderzoeken van de ontwikkeling van de inhoud van de controleverklaringen met als meetpunten 2015 en 2017. Hierbij worden de volgende specifieke zaken onderzocht:
de effecten van de verplichte roulatie van accountantsorganisaties tussen 2015 en 2017 op de verdeling van de beursfondsen over de Big4 accountantsorganisaties;
de ontwikkeling in aantal en aard van de kernpunten tussen 2015 en 2017.
Daarnaast is een doelstelling van het artikel om te onderzoeken op welke wijze accountantsorganisaties via de inhoud en structurering van de controleverklaring hebben gereageerd op de wensen van stakeholders. Dit deel van het onderzoek heeft alleen betrekking op 2017. Hierbij is onderzocht of er observaties en/of conclusies bij kernpunten worden verschaft en op welke wijze de tekst van de kernpunten wordt gestructureerd via kopjes en de verwoording van de conclusies van de kernpunten. Tevens zijn de verwoordingen van de conclusies van de meest voorkomende kernpunten kort samengevat waarbij wordt aangegeven hoe vaak ze voorkomen (incidenteel of regelmatig).
Voorts is de uitleg van wijziging van kernpunten ten opzichte van vorig jaar onderzocht, alsook of er wel of niet kwalitatieve informatie is opgenomen in welke mate de groepscontrole de activiteiten van de onderneming afdekt (‘
In paragraaf 2 wordt de onderzoeksopzet geformuleerd. Paragraaf 3 bevat de resultaten van ons descriptief onderzoek. De bijdrage wordt in paragraaf 4 afgesloten met conclusies en een beschouwing.
Vanwege het longitudinaal karakter van ons onderzoek hebben wij de bestuursverslagen, jaarrekeningen en controleverklaringen over boekjaar 2017 onderzocht van de 50 ondernemingen die deel uitmaakten van de AEX- en Midkap-index in 2015 en zijn betrokken in het onderzoek van
Van deze 44 fondsen over 2015 zijn er in 2017 nog 41 over: TNT Express, USG en Delta Lloyd zijn overgenomen en niet meer beursgenoteerd. In bijlage
Dit onderzoek is descriptief qua karakter en geeft geen statistische analyse van de empirische bevindingen. Dit is een beperking van ons onderzoek en de conclusies ervan.
Wij hebben de uitgebreide controleverklaringen onderzocht met behulp van inhoudsanalyse, waarbij een aantal aspecten is belicht. Het eerste deel van het empirisch onderzoek is een tijdsanalyse waarbij 2015 wordt vergeleken met 2017. Het tweede deel van het onderzoek is gericht op 2017 waarbij het zwaartepunt is, of en in welke mate accountantsorganisaties tegemoet zijn gekomen aan wensen van stakeholders, in het bijzonder de
De onderzochte attributen van de uitgebreide controleverklaring zijn gebaseerd op de uitgesproken wensen van de stakeholders (zie par. 1). Roulatie van accountantsorganisatie is onderzocht omdat dit de basis is voor het kernpunt ‘
De citaten zijn best practices waarbij we als beslispunt hebben genomen of op deze wijze goed tegemoet wordt gekomen aan de wensen van de stakeholders en er naar onze inzichten sprake is van nuttige informatie voor gebruikers van de uitgebreide controleverklaringen.
Ten opzichte van 2015 is met 19 van de door ons onderzochte 41 ondernemingen bijna de helft van accountant gewisseld. Een aantal andere ondernemingen was al voor 2015 van accountant gewisseld. Met name KPMG en EY hebben te maken gehad met veel voor hen nieuwe controlecliënten. Tabel
Verdeling controles over de accountantsorganisaties.
2017 | 2015 | Af | Af | Bij | Bij | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Deloitte | 9 | 12 | 4 | ASML, RELX Group, Corbion, Vastned | 1 | IMCD | |
EY | 13 | 7 | 3 | ING, NN, Eurocommerce | 9 | ABN Amro, Shell, BAM, Post NL, Philips, Flow Traders, Fugro, RELX Group, Vastned | |
KPMG | 12 | 12 | 7 | ABN Amro, Akzo Nobel, Philips, Flow Traders, Fugro, IMCD, NSI | 7 | ASML, Corbion, ING, NN, Eurocommerce, Gemalto, Wereldhave | |
PwC | 7 | 10 | 5 | Post NL, Shell, BAM, Gemalto, Wereldhave | 2 | NSI, Akzo Nobel | |
|
|
|
|
|
|||
Afgevallen | 3 | TNT, USG, Delta Lloyd | |||||
Geen uitgebreide controleverklaring | 6 | ||||||
|
|
Het gemiddeld aantal kernpunten per controleverklaring is de twee tussenliggende jaren licht gedaald van 4,1 naar 3,8. Deze daling is specifiek zichtbaar bij controles van dezelfde accountantsorganisatie in beide jaren (van 4,3 naar 3,8). Als er sprake was van een accountantswissel, dan is er een lichte stijging. Dit blijkt uit Tabel
In de groep van ondernemingen met dezelfde accountantsorganisatie zaten in 2015 9 ondernemingen waarbij de accountant een kernpunt had aangemaakt over de ‘
Gemiddeld aantal kernpunten per uitgebreide controleverklaring.
Zelfde accountantsorganisatie | Andere accountantsorganisatie | Totaal | ||||
---|---|---|---|---|---|---|
n =22 | n = 19 | n = 41 | ||||
2017 | 2015 | 2017 | 2015 | 2017 | 2015 | |
Gemiddeld aantal kernpunten | 3,9 | 4,3 | 3,8 | 3,9 | 3,9 | 4,1 |
Tabel
Overzicht frequentie aantal kernpunten per uitgebreide controleverklaring.
Zelfde accountantsorganisatie | Andere accountantsorganisatie | Totaal | ||||
---|---|---|---|---|---|---|
2017 | 2015 | 2017 | 2015 | 2017 | 2015 | |
n = 22 | n = 19 | n = 41 | ||||
Aantal kernpunten | ||||||
1 | 1 | – | 1 | – | 2 | – |
2 | 3 | 1 | 5 | 2 | 9 | 3 |
3 | 6 | 5 | 1 | 7 | 6 | 12 |
4 | 6 | 5 | 5 | 3 | 11 | 8 |
5 | 3 | 8 | 5 | 4 | 8 | 12 |
6 | – | 3 | 1 | 3 | 1 | 6 |
7 | 3 | – | – | – | 3 | – |
8 | – | – | 1 | – | 1 | – |
Uit Tabel
Overzicht kernpunten vergelijking 2017 versus 2015.
Onderwerp kernpunt | 2017 | 2015 | Nieuw | Nieuwe key estimate | Nieuw risico | Vervallen | Vervallen key estimate | Vervallen risico |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
n = 41 | n = 41 | |||||||
|
||||||||
Belastingpositie | 18 | 25 | 2 | – | – | 9 | 1 | 1 |
Goodwillwaardering (incl. impairment) | 23 | 24 | 3 | – | – | 4 | – | – |
Waardering overige immateriële en materiële vaste activa | 19 | 17 | 5 | 3 | 1 | 3 | – | 1 |
Voorzieningen voor claims en geschillen | 7 | 8 | 1 | – | – | 2 | 1 | – |
Reorganisatievoorziening | 5 | 6 | 3 | – | 1 | 4 | 1 | 1 |
Pensioenvoorzieningen | 3 | 4 | 0 | – | – | 1 | – | – |
Overige voorzieningen | 5 | 4 | 2 | 2 | – | 1 | – | – |
Complexe financiële instrumenten | 5 | 5 | 2 | – | – | 2 | – | – |
Deelnemingen en joint ventures | 6 | 4 | 5 | 2 | 1 | 3 | – | – |
Overige balansposten | 5 | 8 | 0 | – | – | 3 | – | – |
– | – | |||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||
Omzetverantwoording (incl. frauderisico) | 21 | 21 | 2 | 1 | – | 2 | – | – |
|
|
|
|
|
– |
|
– | – |
|
||||||||
Acquisities | 13 | 10 | 8 | 2 | 1 | 5 | 1 | – |
Verkoop activiteiten | 5 | 6 | 3 | – | – | 4 | 2 | 1 |
Effecten beursgang/overname (delisting) | 0 | 1 | 0 | – | – | 1 | 1 | 1 |
Financiering/going concern | 3 | 3 | 0 | – | – | 0 | – | – |
Overig | 2 | 3 | 1 | – | – | 2 | 1 | 1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||
Betrouwbaarheid en continuïteit IT | 6 | 5 | 4 | – | – | 3 | – | 1 |
Overig interne beheersing | 4 | 4 | 2 | 1 | – | 2 | – | 1 |
|
|
|
|
|
– |
|
– |
|
|
||||||||
Eerstejaarscontrole | 0 | 9 | 0 | – | – | 9 | – | – |
Overig | 8 | 3 | 6 | 5 | 1 | 1 | – | – |
|
|
|
|
|
|
|
– | – |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
In de restcategorie ‘Overige’ zijn opgenomen:
Kernpunten over de complexe groepsstructuur en de daarop afgestemde controleaanpak (IMCD en Aalberts).
Kernpunten over bedrijfsongevallen (BAM), CO2-emissie en NPS-scores (KPN); de benoeming van deze kernpunten komen voort uit de combinatie van de controleverklaring bij de jaarrekening en de assurance bij (onderdelen van) het bestuursverslag. Ze hebben geen direct effect op de jaarrekening, maar komen wel voort uit de reikwijdte van de (bredere) controleopdracht.
Een kernpunt over het risico van verslaggevingsfraude (Vastned); het is niet geheel duidelijk waarom dit kernpunt bij deze onderneming specifiek uitgelicht is.
In het onderzoek van
De mate waarin dit verband al dan niet bestaat hebben we opnieuw onderzocht door voor ieder kernpunt dat nieuw is opgenomen of is vervallen te onderzoeken of we eenzelfde ontwikkeling zien in de door de onderneming gerapporteerde risico’s respectievelijk schattingen en oordelen. Uit Tabel
In
Omgekeerd zijn er ook controleverklaringen die bij elk kernpunt de expliciete verwijzing maken naar het verslag van de audit committee en de toelichtingen in de jaarrekening. Een voorbeeld hiervan is een kernpunt bij Unilever.
Voorbeeld van expliciete verwijzingen naar audit committee-verslag en naar de jaarrekening. Unilever Annual report and accounts 2017, Independent auditor’s report, p. 80 (KPMG).
|
In verslag audit committee verwijzing naar de kernpunten (2017).
|
% | |
Expliciete verwijzing opgenomen | 4 | 10 |
Geen expliciete verwijzing opgenomen | 37 | 90 |
|
|
|
Zowel de
Observaties/conclusies bij ieder kernpunt (2017).
wel | niet | totaal | |
---|---|---|---|
Deloitte | 5 | 4 | 9 |
EY | 13 | - | 13 |
KPMG | 12 | - | 12 |
PwC | 7 | - | 7 |
|
|
|
|
Alvorens de strekking van de conclusies per meest voorkomend kernpunt te behandelen wordt hier kort ingegaan op de structuur van de kernpunten zoals onderzocht per accountantsorganisatie in onze populatie.
Twee accountantsorganisaties (EY en KPMG) structureren consistent de tekst van de kernpunten via de opbouw met drie kopjes te weten:
Description respectievelijk Risk;
(Our) Audit approach respectievelijk Our response to the risk; en
Key observations (communicated to the audit committee) respectievelijk Our observation
Ook treffen we de volgende indeling aan:
Key audit matter
How our audit addressed the matter, eindigend met een zin waarin de conclusie/observatie is opgenomen
Indien geen observaties/conclusies worden opgenomen zien we als indeling van de kernpunten:
Description, gevolgd door
Het meest duidelijk is de eerstgenoemde indeling waarbij met kopjes een onderscheid wordt gemaakt in description/
Omdat stakeholders hebben gevraagd om conclusies per kernpunt (zie
Bij de post
Regelmatig: We consider management’s key assumptions and estimates to be within the acceptable range (of our expectations);We concur (or agree) with management’s conclusion that no impairment of goodwill is required as at December 31 , 2017, ofFor goodwill the Company concluded that no impairment was necessary. We agree with management’s conclusion;
Incidenteel: We note that the Company concluded from its impairment tests that there was limited headroom and thus sensitive to changes in assumptions (or there was ample headroom).
Door de sensitiviteit van de post Waardering goodwill inclusief impairment zijn de conclusies veelal geclausuleerd. Wel wordt in bepaalde gevallen krachtiger geconcludeerd dat een impairment niet benodigd is.
Bij het kernpunt Belastingpositie (
Regelmatig: We concluded that management’s judgements in relation to the recognition of deferred tax assets are appropriate (of: we concur with the Company that deferred tax asset are fairly stated as at 31 December 2017);The results of our procedures were satisfactory and we consider management’s assessment on the tax exempt status as disclosed in Note 2 as sufficientWe consider the Company’s accounting policies acceptable and the management assumptions and estimates to be within the reasonable range
Incidenteel: We did not identify any evidence of material misstatement of deferred tax assets and uncertain tax positions as recorded in the year-end balance sheet.
Veelal zijn de conclusies positief geformuleerd en krachtig. Incidenteel is er een negatief geformuleerde conclusie.
Het kernpunt
Regelmatig: We did not identify evidence of material misstatement in the revenue recognized in the year (as well as the valuation of unbilled and trade receivables);The results of our procedures related to the accounting for revenue recognition are satisfactory (of: the results of our test of management’s controls and procedures to ensure appropriate recognition of revenues in accordance with EU-IFRS were satisfactory);We confirm that the Company’s revenue recognition accounting policies were appropriately applied. Furthermore, we have assessed that management’s assumptions are within the acceptable range and the positions as per 31 December 2017 are management’s best estimate;
Incidenteel: Overall, we conclude that projects have been valued in accordance with IFRS;Our audit procedures did not reveal indications of management override of controls in the accounting applied by management in relation to the recognition of revenue.
Ook hier treffen we nogal verschillende observaties/conclusies aan. Zowel positief en soms stellig geformuleerde conclusies als negatief geformuleerde conclusies. Ook wordt er soms geëxpliciteerd dat er geen sprake van
Voor het kernpunt Acquisities
Based on our procedures, we considered management’s allocation of the purchase price and the contingent consideration and identification of the (in)tangible assets and liabilities to be appropriate. Also. We considered management’s key assumptions used in the valuation to be within a reasonable range of our expectations;
Based on the procedures performed, we consider management’s key assumptions for the purchase price allocation to be within a reasonable range;
We were satisfied that management had followed a robust process in the PPA exercise and that it reflected appropriately the facts and circumstances that existed at acquisition date;
Deze conclusies verschillen nogal in stelligheid van elkaar. ‘De PPA voldoet aan IFRS 3’, ‘ is appropriate’, ‘acceptable’ tot aan ‘the assumptions used are within a reasonable range’.
Het meest stellig wordt geconcludeerd met betrekking tot het controleren of bepaalde vereiste toelichtingen in de jaarrekening zijn opgenomen. Ter illustratie volgt in Figuur
Voorbeeld van rapportage of bepaalde vereiste toelichtingen zijn opgenomen. IMCD, Annual report, Independent auditor’s report, p. 160 (Deloitte).
“ |
Met betrekking tot het kernpunt Interne beheersing worden de volgende bewoordingen gebruikt voor de conclusie/observatie:
Our understanding and testing of IT systems and controls supported our audit approach;
Based on our procedures performed the risks of material misstatement we identified are sufficiently addressed;
The combination of the tests of the controls and the substantive tests performed provided sufficient evidence to enable us to rely on the continued operation of the IT systems for the purposes of the audit;
We have no material findings as part of our audit of the financial statements in respect of the reliability and continuity of the electronic data processing of the Company;
In a few instances we identified situations where controls needed improvement. The Company has set up remediation procedures that we have also reviewed and tested with satisfactory results;
For the audit of the annual financial statements we found the reliability and continuity of the automated data processing systems adequate.
De conclusies worden in het licht gesteld van de jaarrekeningcontrole. Ze variëren nogal in stelligheid hetgeen als reden kan hebben dat de mate en diepgang van de controle van de systemen in het licht van de jaarrekeningcontrole kan verschillen.
In 23 van de 41 controleverklaringen (56%) geeft de accountant weer of er een wijziging is (of meerdere) in de kernpunten in vergelijking met vorig jaar met een motivering (indien van toepassing). Dit kan betekenen dat er kernpunten bijgekomen zijn of dat er kernpunten zijn vervallen of beide. Zie Tabel
Uitleg wijziging in kernpunten ten opzichte van vorig jaar (2017).
|
|
|
|
Deloitte | 3 | 6 | 9 |
EY | 9 | 4 | 13 |
KPMG | 4 | 8 | 12 |
PwC | 7 | – | 7 |
|
|
|
|
Wij hebben de uitleg van de wijzigingen in grote meerderheid aangetroffen vlak voordat de kernpunten worden behandeld. In enkele gevallen zijn deze wijzigingen weergegeven na de behandeling van kernpunten hetgeen niet logisch is. Om consistentie te bevorderen, is het inzichtelijker om ook in het geval de kernpunten hetzelfde gebleven zijn in vergelijking met vorig jaar en er geen wijzigingen zijn, dit te melden in de uitgebreide controleverklaring. Het voorbeeld in Figuur
Voorbeeld van wijziging in key audit matters. KPN, Integrated annual report 2017, Combined independent auditor’s report, p. 134 (EY).
|
Een ander voorbeeld van een wijziging is ontleend aan de controleverklaring van Deloitte bij de jaarrekening 2017 van BE Semiconductor Industries N.V., p. 134 (Figuur
Voorbeeld van wijziging in key audit matters. BE Semiconductor Industries, Independent auditor’s report, p. 134 (Deloitte).
|
Bij het bepalen van de controleaanpak houdt de accountant rekening met de structuur van de onderneming, de geografische spreiding en de relatieve omvang van de groepsonderdelen. Conform Standaard 600 uit de NVCOS onderscheidt de accountant de significante componenten binnen de groep. Dat zijn groepsonderdelen die afzonderlijk of in combinatie significant zijn qua relatieve omvang in relatie tot het balanstotaal, totale omzet en winstbijdrage. Op deze componenten is de accountant verplicht een controle uit te voeren in de context van de groepscontrole. Op andere componenten kan de accountant besluiten om een controle uit te voeren op specifieke jaarrekeningposten, een review ter plaatse of een desk review. Voor het bepalen van deze aanpak van de groepscontrole heeft de accountant een bepaalde mate van vrijheid op basis van zijn inschattingen. De uitgebreide controleverklaring is het platform waarop de accountant kan uitleggen hoe hij tot zijn keuze is gekomen.
Uit ons onderzoek blijkt dat in 32 van de 41 (78%) controleverklaringen de accountant kwalitatief uitlegt hoe hij tot zijn keuze is gekomen voor de selectie van componenten in de groepscontrole (zie Tabel
Kwalitatieve informatie opgenomen inzake de % coverage van de group audit (2017).
|
|
|
|
Deloitte | 5 | 4 | 9 |
EY | 10 | 3 | 13 |
KPMG | 11 | 1 | 12 |
PwC | 6 | 1 | 7 |
|
|
|
|
Een voorbeeld van informatie over de dekking van de groepscontrole ten opzichte van de totale ondernemingsactiviteiten is ontleend aan de controleverklaring van PwC bij de jaarrekening 2017 van Koninklijke AholdDelhaize N.V., p. 244.
Voorbeeld van informatie over de coverage van de groepscontrole. AholdDelhaize. Annual report 2017, Independent auditor’s report, p. 244 (PwC).
Een van de wensen van de
Tenslotte gaf de
Kwalitatieve uitleg bij gekozen benchmark inzake materialiteit (2017).
|
|
|
|
Deloitte | 3 | 6 | 9 |
EY | 12 | 1 | 13 |
KPMG | 7 | 5 | 12 |
PwC | 7 | – | 7 |
|
|
|
|
Een voorbeeld van een kwalitatieve uitleg bij de gekozen benchmark inzake materialiteit ontlenen wij aan de controleverklaring van EY bij de jaarrekening van Post NL (Figuur
Voorbeeld van een kwalitatieve uitleg bij de gekozen benchmark inzake materialiteit. PostNL, Annual report 2017, Independent auditor’s report, p. 187 (EY).
|
€ |
|
|
|
|
Uit dit onderzoek naar de ontwikkeling van de kernpunten in de uitgebreide controleverklaring over 2017 ten opzichte van 2015 blijkt dat de kernpunten zich verder ontwikkelen. Dit blijkt uit de breedte van thema’s die worden gerapporteerd en de wijze van formuleren. De vele accountantswisselingen zijn hier mogelijk op van invloed geweest omdat de opvolgend accountant opnieuw en met een frisse blijk eigen kernpunten moest formuleren. Accountants zijn responsief geweest naar signalen van investeerders om meer informatie te geven over de door hen geformuleerde kernpunten en specifieke aspecten van de controle. Daarnaast zijn accountants in toenemende mate transparant over de achtergronden waarom eerdere kernpunten inmiddels zijn vervallen.
Ook zien we dat bij bepaalde thema’s duidelijk een kantoorlijn wordt gehanteerd, zoals het wel of niet vermelden van de observaties en conclusies per kernpunt en het niet rapporteren over geconstateerde controleverschillen. Dat is niet het geval bij de uitleg over de wijziging van de kernpunten ten opzichte van vorig jaar. Tenslotte zien we ook kernpunten benoemd over andere zaken dan de jaarrekening zelf; deze kernpunten komen voort uit de voor die onderneming bredere controleopdracht met assurance op (onderdelen van) het bestuursverslag.
De ontwikkeling van de kernpunten komt hiermee niet tot een einde; beleggers vragen om meer informatie over interne beheersing en IT en ook (andere) maatschappelijke ontwikkelingen zullen in de toekomst mogelijk hun reflectie kunnen vinden in de uitgebreide controleverklaring. Te denken valt bijvoorbeeld aan integrated reporting, waardecreatie en ontwikkeling in business modellen door verdergaande technologische invloeden.
De auteurs danken Jildit van Brenkelen en Abdel Kintou voor hun assistentie bij het onderzoek.
Lijst van onderzochte ondernemingen
1 Aalberts
2 ABN AMRO
3 AEGON
4 Ahold
5 Akzo Nobel
6 Altice
7 ASM Litho
8 Boskalis
9 DSM
10 Gemalto
11 Heineken
12 ING
13 KPN
14 NN Group
15 Philips
16 Randstad
17 RD Shell-A
18 RELX Group
19 SBM Offshore
20 TNT Express (niet in 2017)
21 Unilever
22 Vopak
23 Wolters Kluwer
24 Arcadis
25 ASM Int. (in 2017 in AEX)
26 BAM Groep
27 BE Semiconductors.
28 Corbion
29 Delta Lloyd (niet in 2017)
30 Eurocommerce Properties (in 2017 in AEX)
31 Flow Traders
32 Fugro
33 GrandVision
34 IMCD
35 Intertrust
36 NSI
37 OCI
38 PostNL
39 Sligro
40 TKH Group
41 TomTom
42 USG People (niet in 2017)
43 VastNed Retail
44 Wereldhave