Hoe aantrekkelijk is het Nederlandse vestigingsklimaat (nog)? Met toenemende concurrentie voor het aantrekken van innovatieve en duurzame bedrijven alsmede afnemende buitenlandse investeringen is de aanwezigheid van een geschikt vestigingsklimaat van toenemend belang (Rijksoverheid 2021). Maar door de grote uitdagingen in Nederland, waaronder het woningtekort, aanhoudende krapte op de arbeidsmarkt, de stikstof- en energiecrisis tezamen met veranderende geopolitieke verhoudingen en de duurzaamheids- en digitaliseringstransitie, staat het vestigingsklimaat onder druk (NRC 2023, 2 februari 2023). In het licht van de veranderende politieke verhoudingen na de Tweede Kamer-verkiezingen waarbij beperking van arbeidsmigratie een belangrijk speerpunt vormt, en met de in allerijl aangenomen moties van de Tweede Kamer voorafgaande aan die verkiezingen (afschaffing van de 30%-regeling voor expats en het belasten van de inkoop van eigen aandelen), staat het vestigingsklimaat in Nederland nog meer onder druk. Dit artikel is gebaseerd op empirisch onderzoek naar de stand van zaken.

Vestigingsklimaat, concurrerende economieën, geopolitieke verhoudingen

De toegenomen dynamiek, complexiteit en onvoorspelbaarheid van vandaag de dag maken het van oorsprong goede en stabiele Nederlandse vestigingsklimaat minder vanzelfsprekend. Hoe met dergelijke ontwikkelingen wordt omgegaan, is van essentieel belang voor het toekomstige vestigingsklimaat. Dit is zowel een taak voor de overheid als voor het bedrijfsleven (en anderen).

Publiekelijk lijken het bedrijfsleven en de politiek nogal eens naar elkaar te wijzen als het gaat over het vestigingsklimaat. Waar demissionair minister-president Mark Rutte (VVD) stelde dat het bedrijfsleven weinig betrokken is bij het maatschappelijk debat en vooral oog heeft voor eigen winstgevendheid, poneerde VNO-NCW-voorzitter Thijssen dat er bij het politieke debat sprake is van ‘voortdurende negativiteit’ aangaande het bedrijfsleven (AD 2019, 16 juni 2019; Volkskrant 2023, 2 februari 2023). Werkgeversorganisaties hebben daarbij termen als ‘vrije val’ en ‘betonrot’ aangehaald (NOS 2023b, 15 februari 2023; Volkskrant 2023, 2 februari 2023). In lijn met dat standpunt zijn het vertrek van Nederlandse iconen als DSM, Relx (het voormalige Reed Elsevier), Shell en Unilever en het dreigende vertrek van Boskalis veelvuldig genoemd als voorbeeld.

Tegenover geluiden van een (mogelijke) versobering vormt de Brexit een illustratie dat het vestigingsklimaat dusdanig aantrekkelijk is (of wellicht was) dat het bedrijven over de streep kan trekken om zich in Nederland te vestigen. Voorbeelden van bedrijven die activiteiten naar Nederland hebben verplaatst zijn Panasonic (Europese hoofdkantoor), Ferrovial (Spaande bouwgigant) en de Amerikaanse multinational Nanostring (gespecialiseerde medische apparatuur). In een interview met het Financieele Dagblad noemde Mark Rutte (VVD) het vestigingsklimaat¹ in Nederland ‘ongelooflijk sterk’ en ‘een ongelooflijke magneet voor bedrijven’ (FD 2022, 29 december 2022). Voormalig Kamerlid Mustafa Amhaouch (CDA) daarentegen duidt het als volgt aan: “In de basis is het vestigingsklimaat goed, maar her en der ontstaan wel haarscheurtjes in dat fundament.”

Deze verschillende geluiden roepen de vraag op hoe het gesteld is met het vestigingsklimaat in Nederland. In dit artikel wordt een beeld gevormd hoe het ervoor staat met het vestigingsklimaat in Nederland; wat is de stand van zaken en wat zijn ontwikkelingen daarbij? En waarop blinkt Nederland uit en wat zijn verbeterpunten? De voorlopige antwoorden op deze vragen zijn grotendeels gebaseerd op de Nederlandse Innovatie Monitor 2022 die is uitgevoerd door het Amsterdam Centre for Business Innovation van de Amsterdam Business School, Universiteit van Amsterdam (De Jong et al. 2022). SEO Economisch Onderzoek heeft de monitor uitgezet en de analyses gedaan. De bevindingen zijn gestoeld op de antwoorden van een gewogen representatieve steekproef van 712 senior-managers uit het Nederlandse bedrijfsleven. Een (geanonimiseerde) koppeling van deze respondenten aan administratieve bedrijvendata van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) maakt het mogelijk om representatieve uitspraken te doen over het gehele Nederlandse bedrijfsleven.

Verschillende onderzoeken (waaronder het Global Competitiveness Report; de Global Entrepreneurship Monitor; de Nederlandse Innovatie Monitor 2022; en de World Competitiveness Ranking) belichten factoren waarop Nederland relatief hoog scoort of zelfs behoort tot de wereldtop. Hiertoe behoren factoren als een hoogwaardige fysieke infrastructuur (2^e positie volgens het Global Competitiveness Report 2019), een open dynamische economie (2^e positie), betrouwbare overheid (4^e positie), hoogopgeleide beroepsbevolking (4^e positie) en kwaliteit van leven (81% van de respondenten Nederlandse Innovatie Monitor 2022 vindt dat van enigszins tot heel erg goed). Figuur 4 belicht diverse factoren waarop Nederland wat betreft ondernemers relatief goed scoort: een goede infrastructuur, een hoge kwaliteit van leven, nabijheid van belanghebbenden en de aanwezigheid van talent. Naar dergelijke factoren wordt veelal verwezen als het gaat om punten waar Nederland “van oudsher (…) internationaal een goede uitgangspositie” heeft (zie o.a. Rijksoverheid 2022).

Figuur 4.

Score op diverse factoren alsmede de samenhang met het ervaren ondernemingsklimaat.

Er zijn verschillende zienswijzen in hoeverre Nederland in de toekomst kan blijven excelleren op factoren, hetgeen eveneens kan variëren per aard van de factor. Zo kan enerzijds gesteld worden dat de Nederlandse situatie bij diverse factoren uiterst lastig en/of tijdrovend is om te imiteren door andere landen, bijvoorbeeld omdat het de uitkomst is van een unieke reeks van gebeurtenissen uit het verleden (Barney 2008). De unieke ligging van Nederland is een voorbeeld van een factor die lastig te imiteren is door andere landen. In een interview omschreef de minister van Economische Zaken en Klimaat Micky Adriaansens (VVD) dat als “… een mooie plek op de aardbol. Dat heb je niet voor het uitkiezen, maar we kunnen er wel van profiteren” (Management Scope 2022).

Anderzijds proberen andere landen ook te leren van factoren waarop Nederland uitblinkt. Hoewel het bestaande onderscheidend vermogen en daarmee de bestaande kracht van het Nederlandse vestigingsklimaat daarmee kan afnemen, zijn er ook voordelen verbonden aan dat andere landen leren van Nederland. Hierbij valt te denken aan reputatievoordelen – denk aan watermanagement en de glas- en tuinbouw – en exportmogelijkheden. Een toonaangevende speler heeft ook meer mogelijkheden om de koers van een ontwikkeling meer naar zijn hand te zetten, met de voordelen van dien (Geroski 1999). Bij een alternatieve invulling van de factor in een ander land die als substituut kan dienen voor de bestaande Nederlandse variant bestaat het gevaar dat – vanwege disruptie – het Nederlandse vestigingsklimaat meer onder druk komt te staan (Volberda et al. 2018). De alternatieve invulling is dan als het ware een ‘game changer’. De introductie van de Inflation Reduction Act in de Verenigde Staten is daar een mogelijk voorbeeld van.

Naast de nodige ‘complimenten’ komen uit de verschillende rapportages ook diverse aandachtspunten naar voren. Figuur 4 laat zien dat de locatiefactoren waarop Nederland goed op scoort maar in beperkte mate het oordeel van bedrijven over ons vestigingsklimaat bepalen. Over het algemeen zien we dat elementen die ‘slechter’ scoren van grotere invloed zijn op het rapportcijfer voor het generieke ondernemingsklimaat. Zo scoren de samenhang in de maatschappij, een gunstig belastingklimaat en faciliterende wetgeving beneden gemiddeld (‘neutraal’ tot ‘enigszins goed’) en deze zijn daarnaast ook van relatief grote invloed op het algemene rapportcijfer. Deze elementen kunnen daarom aangemerkt worden als mogelijke verbeterpunten.

Zo staat Nederland buiten de top-10 wat betreft fiscaal beleid (59^e positie), prijsniveau (52^e positie), internationale investeringen (46^e positie) en ICT-adoptie (24^e positie) (Global Competitiveness Report 2019; World Competitiveness Ranking 2022). Bij monde van VNO-NCW-voorzitster Ingrid Thijssen wordt de belastingdruk voor bedrijven in Nederland ‘een van de hoogste in Europa’ genoemd (NOS 2023a, 29 januari 2023). Uit een analyse van de Volkskrant blijkt overigens dat de effectieve belastingdruk – het belastingpercentage dat ondernemingen daadwerkelijk betalen met inachtneming van aftrekposten en dergelijke – in Nederland is gedaald tussen 2010 en 2017 (Volkskrant 2023, 2 februari 2023).

Mede om een neerwaartse spiraal van belastingconcurrentie tussen landen – en daarmee belastingontwijking – tegen te gaan, heeft het kabinet zich voorgenomen om Europese regels en normen meer als uitgangspunt te nemen bij het fiscaal beleid. Minister Adriaansens: “Mijn uitgangspunt is: zoveel mogelijk dezelfde regels voor ondernemers in Nederland als voor hun concurrenten in de EU” (Rijksoverheid 2022). Conform deze gedachtegang wordt ook de ‘Impact toets ondernemingsklimaat’ ingevoerd. Met deze toets dient duidelijkheid verkregen te worden over hoe de vertaling van EU-regels in Nederland zich verhoudt tot soortgelijk beleid in andere landen, alsmede wat de effecten ervan zijn voor de Nederlandse concurrentiepositie (Rijksoverheid 2022).

Ook klagen bedrijven over een gebrek aan faciliterende wetgeving. Volgens het College Toetsing Regeldruk heeft het in 2022 geleid tot een netto-toename van extra kosten voor het bedrijfsleven door extra regels met € 388 miljoen. Ook door de toegenomen polarisatie in de politiek en de samenleving is de samenhang in de Nederlandse samenleving volgens bedrijven afgenomen en is er een toenemende negatief sentiment over de toegevoegde waarde van bedrijven voor de samenleving. Natuurlijk hebben de excessieve bonussen, de graaiflatie, en de eenzijdige focus op aandeelhouderswaarde van grote bedrijven daar niet aan bijgedragen. In plaats van een ‘economic license to operate’ zouden ondernemingen meer aandacht moeten besteden aan hun ‘social license to operate’ door een duidelijke ‘purpose’ te ontwikkelen die hun belangrijke maatschappelijke waarde laat zien (Volberda et al. 2022). Het ontwikkelen van zo’n pro-sociale purpose kan die samenhang in de maatschappij – en daarmee het vestigingsklimaat – juist versterken.

Door Europese regels en normen meer als uitgangspunt te nemen streeft het kabinet naar meer stabiliteit en daarmee voorspelbaarheid bij haar beleid inclusief fiscaal beleid (Rijksoverheid 2022). De roep om meer stabiliteit daarbij kwam uit meerdere kanten, waaronder vanuit werkgeversorganisaties en vanuit de overheid zelf. Adriaansens: “Stabiliteit en voorspelbaarheid moeten weer het DNA worden van het kabinetsbeleid voor bedrijven. Beter saai beleid, dan jojo-beleid” (NRC 2023; Rijksoverheid 2022). Verwijzend naar onder meer de onduidelijkheid over de stikstofregels noemt de voorzitter van Invest in Holland Jeroen Nijland (tevens NFIA-commissaris) het “soms ‘onduidelijke’ vestigingsklimaat in Nederland […] de grootste rem op de komst van buitenlandse bedrijven.” “Wanneer je niet kunt aangeven hoe de stikstofregels eruitzien, kan dat net het verschil maken of een bedrijf wel of niet voor Nederland kiest,” aldus Nijland (Volkskrant, 18 februari 2021). Voormalig Kamerlid Romke de Jong (D66) roept dan ook op om vaart te maken bij de uitvoering van stikstokplannen: “Buitenlandse partijen die bijvoorbeeld moeten kiezen voor een fabriek in Nederland of een ander land, zitten nu in een economische houdgreep” (NOS 2023a, 29 januari 2023).

Een saillant detail daarbij is dat zowel de veranderingen in de stikstofregels als het mogelijke vertrek van bedrijven uit Nederland vanwege de introductie van de wet Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen juist nauw samenhangen met (aankomende) wet- en regelgeving vanuit ‘Brussel’.

In de Nederlandse Innovatie Monitor 2022 is gekwantificeerd in hoeverre Nederlandse ondernemingen het overheidsbeleid voorspelbaar vinden. Hieruit komt naar voren dat de meerderheid van de ondervraagde ondernemingen het beleid in zekere mate voorspelbaar vindt op de onderzochte elementen dan wel daar neutraal tegenover staat (zie ook Figuur 5). Met name op het gebied van openbare dienstverlening en monetair beleid vinden relatief veel ondernemingen het overheidsbeleid in zekere mate voorspelbaar. Op het gebied van wettelijke voorschriften die van invloed zijn op het bedrijfsleven en prijzen die gecontroleerd worden door de overheid vindt een kleinere groep van respondenten dat in zekere mate voorspelbaar. Bij het belastingbeleid valt – in vergelijking met de andere onderzochte dimensies – tevens op dat relatief veel ondervraagde ondernemingen het in zekere mate onvoorspelbaar vinden (zie ook Figuur 5). Volgens verantwoordelijk staatssecretaris van Financiën Marnix van Rij (CDA) bevindt het fiscaal beleid en in het bijzonder de uitvoerende instantie ervan (Belastingdienst) zich daarbij op ‘een kantelpunt’ (EW 2022).

Figuur 5.

Mate van voorspelbaarheid op diverse aspecten van het Nederlandse overheidsbeleid.

Wat betreft de staat van het Nederlandse vestigingsklimaat impliceren bovenstaande inzichten dat Nederland tot de groep van koplopers behoort. Natuurlijk hangt die waardering wel enigszins af van het type onderneming (mkb, grootbedrijf, sector). Maar het vestigingsklimaat is natuurlijk altijd relatief ten opzichte van andere landen (zie ook Figuur 3) en gegeven de uitdagingen en ontwikkelingen die spelen, is het borgen van die koppositie waarschijnlijk geen vanzelfsprekendheid. Gezien het veranderde politieke landschap en de toegenomen onzekerheid over het toekomstig overheidsbeleid staat het Nederlandse vestigingsklimaat nog meer onder druk (FD 2023b, 18 november 2023). Het beperken van de instroom van kenniswerkers, minder opleiden van internationale studenten, de focus op Nederlandstalige bacheloropleidingen, het opheffen van initiële fiscale voordelen voor expats en het introduceren van fiscale wetgeving waarmee we uit de pas lopen met concurrerende economieën (bijvoorbeeld het belasten van de inkoop van eigen aandelen) zullen het vestigingsklimaat van een open internationale economie, zoals de Nederlandse, zeker raken (Telegraaf 2023). Bij dergelijke omstandigheden geldt de volgende waarschuwing die wordt toegepast in de financiële sector in het bijzonder: resultaten uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst.

Met het pluriforme karakter van het vestigingsklimaat heeft Nederland – net als andere concurrerende economieën – een aantal voordelen en verbeterpunten. Ook hierbij is een zekere dynamiek van toepassing, waarbij andere landen zich proberen op te trekken aan Nederlandse pluspunten of alternatieven daarvoor ontwikkelen.

Met het oog op het bewaken van een geschikt vestigingsklimaat vereisen zowel de pluspunten als de verbeterpunten afdoende aandacht. De complexiteit van die uitdaging neemt verder toe in een (sneller) veranderende wereld, waarbij ontwikkelingen uit onverwachte hoek kunnen komen. Hierbij is een juiste balans gewenst tussen veranderingen en stabiliteit in het overheidsbeleid. Veranderingen daarin maken het mogelijk om in te spelen op veranderende omstandigheden, zoals bij de coronacrisis het geval was. Een excessieve hoeveelheid en/of intensiteit van veranderingen in het overheidsbeleid kan gepaard gaan met toenemende onzekerheid bij bijvoorbeeld bedrijven, waardoor zij terughoudender kunnen worden met het verrichten van langeretermijn­investeringen. Zo heeft de CFO van ASM zorgen over het vestigingsklimaat voor bedrijven in Nederland: “Aan de ene kant heeft Nederland nog steeds heel aantrekkelijke voorwaarden. Denk aan de belastingaftrek voor de kosten van ontwikkeling. Maar de onvoorspelbaarheid van het beleid is wel toegenomen. En dat is ingewikkeld als je moet beslissen over investeringen voor de lange termijn (FD 2023c, 5 december 2023).”

Met een afdoende stabiel overheidsbeleid kan dat tot op zekere hoogte worden ondervangen, al brengt een te stabiel beleid het risico van rigiditeit met zich mee, waarbij niet adequaat wordt ingespeeld op veranderende omstandigheden. Zowel een te volatiel als een te stabiel overheidsbeleid heeft dus zijn weerslag op het vestigingsklimaat.

Daarnaast doet het accentueren van louter pluspunten of verbeterpunten slechtst gedeeltelijk recht aan het pluriforme concept vestigingsklimaat inclusief de staat ervan in Nederland. De toegenomen dynamiek, complexiteit en onvoorspelbaarheid van vandaag de dag maken het van oorsprong goede en stabiele Nederlandse vestigingsklimaat minder vanzelfsprekend. Hoe met dergelijke ontwikkelingen wordt omgegaan, is van essentieel belang voor het toekomstige vestigingsklimaat. Dit is niet alleen een taak voor de overheid of het bedrijfsleven (en anderen), maar voor beide. En laat het poldermodel nu net iets zijn waar het Nederlandse landschap internationaal om bekend staat.