De nieuwe accountant is ook filosoof. Goede accountantscontrole is niet alleen een vaktechnisch maar ook een filosofisch vraagstuk, waarbij accountants zichzelf en anderen blijven bevragen op hun perspectief op de werkelijkheid. Hoe kun je professioneel-kritisch zijn, als je niet opmerkt en verwondert, precies de essentie van filosoferen? In dit artikel pleiten wij voor een versterking van het professionele fundament van accountants met behulp van denkinstrumenten uit de filosofie. Het is belangrijk om in de opleiding meer aandacht te besteden aan filosofie, om het beroep aantrekkelijk te houden voor jonge mensen en de maatschappelijke rol van accountants steviger te verankeren.

Accountancy, filosofie, denkgereedschappen, opleiding en educatie, reflectie, filosoferen

Het centraler positioneren van beroepsfilosofie in de opleiding en permanente educatie van accountants helpt hen in het zelfstandig nadenken over de fundamentele uitgangspunten van het beroep. Hiermee kan een belangrijke bijdrage worden geleverd aan de vorming van accountants om de goede dingen op een goede manier te doen. Kritisch denken over praktisch handelen verrijkt accountants met nieuwe perspectieven op bestaande uitgangspunten.

Na alle discussies, commissies en rapporten over maatregelen om de kwaliteit van accountantscontrole te verbeteren, is het tijd voor iets nieuws. Of beter gezegd, voor iets ouds. De nieuwe accountant is ook filosoof. In dit artikel verkennen we deze stelling, waarbij we ons hebben laten inspireren door de definitie van filosofie, gegeven door de voormalige Denker des Vaderlands, Paul van Tongeren:

Als filosofie iets is, en als ze iets waard is, bestaat ze precies hierin: op te merken wat doorgaans niet opgemerkt wordt, vragen te stellen bij wat doorgaans als vanzelfsprekend wordt beschouwd, zich te verwonderen over wat doorgaat voor ‘gewoon’ (Van Tongeren 2019, p. 4).

Als je filosofie in deze definitie vervangt door accountantscontrole, ontstaat een goed beeld van de professioneel-kritische instelling van accountants. Professioneel-kritische accountants merken immers op wat doorgaans niet wordt opgemerkt (alerte houding), stellen vragen bij wat doorgaans als vanzelfsprekend wordt beschouwd (onderzoekende instelling) en verwonderen zich over wat doorgaat voor gewoon (kritische evaluatie). De Standaarden definiëren deze professioneel-kritische instelling als volgt: “Een houding die onder meer gekenmerkt wordt door een onderzoekende instelling, het alert zijn op omstandigheden die kunnen duiden op eventuele afwijkingen die het gevolg zijn van fouten of fraude, en een kritische evaluatie van controle-informatie” (NBA 2023, Standaard 200.13v). Het betreft een houding van gezond wantrouwen, waarbij accountants op zoek gaan naar meer overtuigend bewijs voordat een bewering van het management voor waar wordt aangenomen (Van Nieuw Amerongen and Quadackers 2012). Kortom, accountancy en filosofie lijken een logische combinatie te zijn.

Ondanks de betekenisvolle overeenkomst tussen de definitie van filosofie en de professioneel-kritische instelling van accountants, is de aandacht voor filosofie in de accountantsopleiding momenteel gering. Kuilboer-Noorman (2018) heeft dit ook opgemerkt. Ze heeft zich verwonderd over het gebrek aan filosofie in de opleiding en stelt kritische vragen over de toekomstbestendigheid van het beroep als jonge accountants onvoldoende worden gevormd in hun maatschappelijke rol. Deze reflectie heeft bij Nyenrode Business Universiteit geleid tot de ontwikkeling van een keuzemodule ‘Beroepsfilosofie voor Accountants’ die kan worden gevolgd als onderdeel van de Bachelor of Science in Accountancy (Nyenrode 2021; Quadackers 2021). Hierbij wordt filosofie gebruikt om stil te staan bij de fundamentele uitgangspunten van het accountantsberoep, zoals deze zijn verwoord in de beroepseed die accountants sinds 1 juni 2016 afleggen. In deze module leren jonge accountants op een andere manier te denken over hun vak met als onderliggende vraag Waarom doen we wat we doen? (Nyenrode 2021).

Aandacht voor filosofie in de accountantsopleiding is niet vanzelfsprekend, maar nieuw en origineel is het idee evenmin (Pheijffer 2020). Als reactie op de lezing van de filosoof Kinneging op de Accountantsdag 2011 heeft de Koninklijke Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA) drie workshops gefaciliteerd om na te denken over de inzichten van Aristoteles, Augustinus en Kant in relatie tot actuele dilemma’s in de accountants­praktijk (Quadackers 2012). Al dan niet geïnspireerd door deze lezing en workshops heeft de Adviescommissie Herziening Eindtermen in 2012 een adviesrapport uitgebracht waarin aandacht wordt gevraagd voor de beroepshouding en maatschappelijke rol van accountants, onder andere door middel van een nieuw basisvak dat de beginselen van ethiek, filosofie, sociologie en psychologie omvat (Dassen et al. 2012). Opvallend hierbij is de positionering van filosofie binnen een breed vak met diverse andere wetenschappelijke disciplines zonder dat filosofie als een zelfstandig vak werd gezien. Uiteindelijk is filosofie niet expliciet in de eindtermen van de accountantsopleiding terechtgekomen. Wij zijn niet bekend met de overwegingen om filosofie buiten het curriculum te houden. Het negeren van filosofie in de accountantsopleiding is echter een gemiste kans, want filosofen denken veel na over bijvoorbeeld het handelen in het algemeen belang en het toepassen van een professioneel-kritische instelling; twee belangrijke kerncompetenties voor een accountant als beginnend beroepsbeoefenaar (CEA 2021).

Ook in de bredere internationale context is er aandacht voor de rol van filosofie in de opleiding van professionals. Zo hebben diverse business schools, zoals Manchester Business School, University of Chicago Booth School of Business en Copenhagen Business School, programma’s opgezet waarin filosofie, geschiedenis en sociale psychologie zijn geïntegreerd in financiële opleidingen ten behoeve van de ontwikkeling van ethisch leiderschap en kritisch denken (ICAEW 2015). Deze interdisciplinaire aanpak is ook relevant voor accountants en kan een bijdrage leveren aan het beter begrijpen van de maatschappelijke context waarin het beroep wordt uitgeoefend. Kennis van de sociale wetenschappen is immers fundamenteel voor professionals zoals artsen, ingenieurs en accountants (ICAEW 2015). Ook in andere vakgebieden, zoals bio-ethiek en psychiatrie, wordt gepleit voor professionals die het gereedschap van een filosoof gebruiken (Blumenthal-Barby et al. 2022; Ralston 2019). Denk hierbij aan het stellen van goede vragen, het gebruiken van deugdelijke argumentatie en het verbinden van ideeën vanuit verschillende disciplines. Het uiteindelijke doel van filosoferen is het versterken van je fundament als professional. Is dit ook voor accountants relevant?

De huidige opzet van de accountantsopleiding is als een volle gereedschapskist met vaktechnische kennis die jonge accountants in staat stelt hun weg te vinden in de praktijk van accountantscontrole. Zonder afbreuk te willen doen aan het nut en de relevantie van deze vaktechnische bagage, zorgt de volle gereedschapskist ervoor dat er weinig ruimte en flexibiliteit overblijft voor het versterken van de maatschappelijke antenne van accountants op basis van inzichten uit andere relevante vakgebieden. Een grondige herziening van de opleiding lijkt noodzakelijk om het beroep aantrekkelijk te houden voor jonge mensen en de maatschappelijke rol van accountants steviger te verankeren (vgl. Shah 2017). Deze oproep voor het herijken van de opleiding door deze te verrijken met multidisciplinaire kennis, vaardigheden en vorming wordt breder gedeeld (Kwartiermakers Toekomst Accountancysector 2022, 2023; NBA/CEA 2022; Ramamoorti 2008). In het uitgewerkte voorbeeld met leertaken voor de opleiding van registeraccountants geeft de Expertgroep Educatie zelfs aan dat kennis van filosofie en ethiek vereist is om de belangen van stakeholders te doorgronden en daar effectief mee om te gaan (Hooge et al. 2023). Ondanks deze brede steun voor het vernieuwen van de accountantsopleiding is er ook kritiek op het verkleinen van de vaktechnische competenties en het vergroten van de focus op gedrag, cultuur en sociologie met als argument dat de problemen in het accountantsberoep vooral te wijten zouden zijn aan een gebrek aan vaktechnische kennis (Bosman 2022).

In dit artikel gebruiken we het denkgereedschap van een filosoof om dieper in te gaan op de vraag of een combinatie van accountancy en filosofie zinvol is voor de opleiding en profilering van accountants. Hierbij besteden we aandacht aan de volgende vragen:

• Wat heeft filosofie accountants te bieden?
• Waarom zouden accountants filosoferen?
• Moeten accountants ook filosoof zijn?

‘The proof of the pudding is in the eating’. Hoe kunnen accountants filosoferen over voor hen relevante thema’s? En wat levert dit gefilosofeer op? We geven twee voorbeelden als illustratie van mogelijk denkgereedschap voor accountants. Eerst verbinden we artikel 20 uit de Verordening gedrags- en beroepsregels accountants (VGBA) met de Onpartijdige Toeschouwer van filosoof Adam Smith. Daarna staan we stil bij het begrip ‘waarheid’ als heilige graal in de filosofie: hoe kunnen filosofische discussies helpen bij het nadenken over de vraag ‘wat is een goede accountant?’.

We hebben met Van Tongeren filosoferen gedefinieerd als “op te merken wat doorgaans niet opgemerkt wordt, vragen te stellen bij wat doorgaans als vanzelfsprekend wordt beschouwd, zich te verwonderen over wat doorgaat voor gewoon”. Op die manier is filosoferen een activiteit, een vaardigheid die je kunt oefenen door het te doen. Het begint met je durven verwonderen, met vragen stellen. Dat is het belangrijkste denkgereedschap van een filosoferende accountant. Leren filosoferen vereist tijd en wellicht enige begeleiding. Daarbij kan een boek als Socrates op sneakers. Filosofische gids voor het stellen van goede vragen van Wiss (2020) helpen. De vragen kunnen betrekking hebben op het beroep in het algemeen – wat is accountancy, wat is het doel van accountancy, wat is een goede accountant? – maar ook beginnen met bijvoorbeeld de kernbegrippen uit de beroepseed zoals ‘algemeen belang’, ‘professioneel-kritische instelling’, ‘integriteit’, ‘objectiviteit’, ‘vakbekwaamheid’, ‘zorgvuldigheid’, ‘vertrouwelijkheid’ en ‘professionaliteit’. Bransen (2010) benoemt in Word zelf filosoof het belang van nadenken over dergelijke kernbegrippen, ook als je er geen zin in hebt:

Geduldig en standvastig werken aan de taal; schaven, beitelen en hakken aan de woorden zodat ze ons precies toestaan de dingen te zeggen die we willen zeggen en zo de dingen te doen die we willen doen – er lijkt geen tijd en belangstelling meer voor te zijn. En toch, als we die tijd er niet voor nemen en de vaardigheden niet ontwikkelen die we nodig hebben om grondig te reflecteren op de wijze waarop we aan onze meningen komen, dan zullen we zelfs onze eigen meningen helemaal niet kunnen begrijpen. Dan zeggen we maar wat (p. 21).

Filosoferen kan een beter inzicht opleveren in de grondslagen en uitgangspunten van het beroep. De denkvaardigheden kunnen daarnaast ook worden ingezet bij het analyseren van complexe vraagstukken en het bedenken van creatieve, innovatieve oplossingen voor de uitdagingen die in een snel veranderende wereld op accountants afkomen. De filosofische neiging om vragen te stellen kan accountants helpen om een scherper zicht te krijgen op deze problemen, om daarna betere beslissingen te nemen.

Naast leren filosoferen kunnen accountants ook filosofie leren, oftewel kennisnemen van de inzichten van filosofen. Met deze kennis kun je voortbouwen op al het denkwerk dat al is verricht. Je zou deze inzichten ‘denkgereedschappen’ kunnen noemen: “Denken is te beschouwen als werk, en werk vergt instrumenten, gereedschap. Denkwerk vergt denk-gereedschap” (Veening 1999, p. 13). Denkgereedschappen zijn in de eerste plaats aandachtsrichters; zij spelen een belangrijke rol in de manier waarop wij de wereld waarnemen en ze helpen bij het stellen van de juiste vragen. Ze geven een voorlopig antwoord op de vraag: Waar gaat het hier eigenlijk over en hoe kijk ik daar als accountant tegenaan? Daarnaast zijn ze bijvoorbeeld behulpzaam bij het aanbrengen van enige ordening in complexe vraagstukken en stimuleren ze de creativiteit in het denkproces. In de vorige paragraaf hebben we hier enkele voorbeelden van gegeven door de ‘objectieve, redelijke en geïnformeerde derde’ uit artikel 20 van de VGBA te verbinden met het idee van de Onpartijdige Toeschouwer en het waarheidsbegrip te koppelen aan de morele vraag wat een goede accountant is.

Goede accountantscontrole is daarmee niet alleen een vaktechnisch maar ook een filosofisch vraagstuk, waarbij accountants zichzelf en anderen blijven bevragen op hun perspectief op de werkelijkheid. Met deze oefening kunnen accountants een belangrijke bijdrage leveren aan het onderscheiden van schijn en zijn, van wat het is en wat het lijkt te zijn. Dat betekent niet dat filosoferen de belangrijke beroepsproblemen van accountants oplost; er kunnen nieuwe problemen en dilemma’s zichtbaar worden die een gemakkelijke oplossing alleen maar lastiger maken.

De nieuwe accountant is ook filosoof, want professioneel-kritische accountants merken op wat doorgaans niet wordt opgemerkt, stellen vragen bij wat doorgaans als vanzelfsprekend wordt beschouwd en verwonderen zich over wat doorgaat voor gewoon. In een bewegende wereld vinden accountants ‘vastigheid’ door de grondslagen van hun beroep voortdurend opnieuw te doordenken en te bevragen. En daarvoor zijn filosofische vaardigheden en denkgereedschappen nodig. Kortom: filosofie ondersteunt accountants bij een goede beroepsuitoefening (vgl. Buys 2008; Guvemli and Yaz 2022). Het uiteindelijke doel van filosoferen is immers het versterken van je fundament als professional.

Toch zijn er diverse tegenwerpingen te bedenken tegen het voorstel om beroepsfilosofie een centralere positie te geven: accountants moeten een klus klaren (ze hebben geen tijd); de omgeving laat het niet toe (ze mogen het niet); accountants missen de benodigde vaardigheden (ze kunnen het niet); accountants missen de vereiste motivatie (ze willen het niet). Begrijpelijke argumenten zoals ‘filosofie en filosoferen zouden naast het vak staan’, ‘het is slechts een leuke hobby voor vrijgestelden’ (zoals bij de oude Grieken, waar men ook pas aan filosoferen toekwam als het werk was gedaan, vaak door tot slaaf gemaakten). Maar dan moeten we denken aan het adagium van Lewin (1952, p. 169): niets is zo praktisch als een goede theorie. Hoe kun je professioneel-kritisch zijn, als je niet opmerkt en verwondert, precies de essentie van filosoferen?

Is er een alternatief? Zouden accountantsorganisaties een Bureau Filosofie moeten inrichten, vergelijkbaar met Bureau Vaktechniek? Als een expertisecentrum op het gebied van filosofie en filosoferen, om accountants te ontlasten en met hen mee te denken als het te complex wordt, om denkgereedschappen op een presenteerblaadje aan te bieden als eenvoudige vuistregels die het werk vergemakkelijken? We staan zeker niet onwelwillend tegenover het idee van een Bureau Filosofie. Alleen, een Bureau Vaktechniek ontslaat accountants niet van het moeten beheersen van de vaktechniek: zonder de basiskennis kun je geen accountant zijn. Een Bureau Vaktechniek is er voor complexe zaken en om kennis behapbaar te maken met leidraden. Op dezelfde manier kan een Bureau Filosofie accountants wel ondersteunen, maar geen alternatief zijn voor de basale filosofische kennis en vaardigheden die accountants toch echt zelf moeten beheersen.

Betekent dit dan dat accountants filosofie – een heel breed vakgebied – moeten studeren? Dat ze naast hun reeds veeleisende studie nog een studie moeten doen? Nee, het zal hen zeker verrijken, als accountant en als mens, maar je kunt ook filosoof worden door je filosofische houding en vaardigheden te oefenen (alertheid, verwondering, onderzoekende instelling, kritische evaluatie) en kennis te nemen van filosofische denkgereedschappen. Hier ligt daarom primair een uitdaging bij het onderwijs, zowel in de opleiding als tijdens de permanente educatie. De nadruk zal daarbij liggen op ‘leren filosoferen’ om de professioneel-kritische instelling van accountants te versterken. Tijdens onze colleges Beroepsfilosofie voor accountants hebben we daartoe als oefening primaire teksten van filosofen gelezen. Met het boek Goudmijn van het denken. Filosofie in de beroepspraktijk helpen de samenstellers (Huijer and Meester) door bij de teksten zowel begripsvragen te stellen als vragen die de teksten relateren aan de beroepspraktijk. Zo hebben we Rawls gelezen om na te denken over ‘maatschappelijk belang’, Latour om de rol van technologie te bespreken en Aristoteles om de ethiek van accountants te onderzoeken. Zo krijgen de studenten tegelijkertijd denkgereedschappen mee, maar het ‘filosofie leren’ staat in dienst van ‘leren filosoferen’.

Door filosofie en filosoferen een stevigere plek te geven in het onderwijs zullen accountants beter in staat zijn om te reflecteren op de fundamentele uitgangspunten van het beroep. De niet limitatieve uitwerking van mogelijke denkgereedschappen in dit artikel kan accountants inspireren om zelf en met anderen na te denken over nieuwe perspectieven op bestaande problemen. Hiermee kan een belangrijke bijdrage worden geleverd aan de vorming van accountants om de goede dingen op een goede manier te doen.