“Ik (of wij) pleit(en) voor een nieuwe leerinhoud vanuit actuele ontwikkelingen voor en in het beroep. Vanuit het startpunt integriteit moet het onderwijs gaan werken met een vaste kern aan essentiële kennis, vaardigheden en houdingaspecten. Een manier om tot zo’n vaste kern te komen is de inhoud enten op ‘grote ideeën’ of ‘hele leertaken’, vraagstukken of thema’s met langetermijnwaarde voor het beroep. Een voorbeeld hiervan is het adequaat adresseren van fraude binnen de verantwoordelijkheid van de accountant.

Ook dringen wij sterk aan op een volledige integratie van de theorie- en praktijkopleiding. Dat vindt iedereen een goed idee, maar hoe dat gerealiseerd kan worden is nog niet zo eenvoudig. Ons advies is om de eindverantwoordelijkheid voor die geïntegreerde opleiding neer te leggen bij de opleidingsinstituten. Om dat werkbaar te maken is een orgaan nodig dat namens de opleidingsinstituten in overleg treedt met de (nu 19) stagebureaus en ervoor zorgt dat leertaken op een vergelijkbaar niveau worden gerealiseerd.⁵Dit betekent ook dat stage-aanbieders, kantoren en organisaties zoals de Belastingdienst zich gaan richten op wat er nodig is om die optimale versmelting van theorie en praktijk te realiseren. Leren komt daarbij voor werken. Zo ontstaat er meer stimulans en een gezonde leeromgeving, waarbij het mogelijk is dat de student met plezier leert leren en werken en de beroepsopleiding binnen de gestelde tijd af kan ronden.

Fraude is bij uitstek een vraagstuk dat zich goed leent voor een geïntegreerde en bredere aanvliegroute van theorie en praktijk. Maatschappelijke schade, rode vlaggen leren signaleren, voorbeelden bestuderen vanuit de tuchtrechtspraak, de ontstaansgeschiedenis van het vak, gedrag en cultuur; het zijn relevante invalshoeken naast alle technische elementen die bij het signaleren van frauderisico’s een rol spelen. Zo’n brede en geïntegreerde benadering stelt de student in staat om een maatschappelijk fenomeen zoals fraude beter te begrijpen, en om dit diepgaander te verbinden aan zijn of haar bijdrage en verantwoordelijkheid vanuit het beroep. Ook ontwikkelen studenten via deze aanpak meer variatie in denkkracht en de gewenste souplesse in het wisselen van perspectieven vanuit verschillende disciplines. Een denkwijze die gaat helpen wanneer ze in multidisciplinaire teams gaan werken aan meer geïntegreerde rapportages.

De opleidingsstructuur die wij adviseren vergroot de kans op een bredere instroom vanuit meerdere disciplines en opleidingen en maakt het geheel ook aantrekkelijker voor beroepsbeoefenaren in de (vervolg)opleiding, omdat er meerdere opties mogelijk zijn om je te verdiepen of te verbreden als T-shaped professional (met zowel diepgaande expertise op één specifiek gebied als brede kennis en vaardigheden op meerdere aanverwante gebieden).”

“Specialisatie is ons inziens het sleutelwoord. De vraag – of zo u wilt – het bezwaar dat wij vaak horen is dat een jaar specialisatie natuurlijk niet toereikend kan zijn om een volwaardige Forensic, Internal, of IT-auditor te worden. Tegelijkertijd is die keuze noodzakelijk om de totale duur van de opleiding niet langer te maken dan zes jaar. Bovendien – ook al hebben wij dat woord zorgvuldig vermeden – is het zaak om een beroepsgenoot tot een startbekwame professional op te leiden en daarmee te markeren dat een verdere opleiding en vorming in de praktijk (een leven lang) doorgaat. Het laatste jaar is een verdiepingsjaar, een thematische ‘icing on the cake’. In de voorgaande jaren is er immers al het nodige geleerd dat helpt in de vorming tot bijvoorbeeld RA Forensic.

En ja, we zijn ons ervan bewust dat we daarmee internationaal een buitenbeentje zijn, maar nagenoeg iedereen die we spraken was ervan overtuigd dat we nu juist dit aspect dienden te handhaven. We zijn trots op dat hoge opleidingsniveau. De expertgroep heeft overigens op geen enkel moment getwijfeld of dat een juiste keuze was. Het vereiste conceptuele denk- en werkniveau op grond van de verwachtingen van de maatschappij en de ondernemingen noopt daartoe.

De vraag of dat toereikend genoeg zal zijn om een multidisciplinair auditteam in staat te stellen beter aan de verwachtingen van de maatschappij en de AFM te voldoen, valt uiteraard nog te bezien. Wel hebben wij de overtuiging dat een hoger conceptueel denk- en analysevermogen in ieder geval een goede basis zal kunnen bieden. Wij zijn ook van mening dat er een schone taak bij de kantoren ligt om ervoor te zorgen dat het multidisciplinaire auditteam ook voldoende ruimte – en dus uren – krijgt om de gebundelde kennis aan de dag te kunnen leggen. Dit betekent wellicht ook dat de afnemers van de diensten van multidisciplinaire auditteams ook een groter aantal uren voor hun rekening dienen te nemen. Of dat gepaard gaat met een hogere rekening is dan afhankelijk van de tarieven die in rekening worden gebracht. Dat laten we graag over aan de marktwerking.”

“In het rapport Stip aan de Horizon is geconcludeerd dat zekerheid verstrekken bij ESG-informatie een ander conceptueel denkniveau van de studenten vraagt. De overtuiging ontstond dat het conceptueel vermogen van studenten op een hoger plan moet komen.⁶Hiervoor is het onder andere belangrijk om veel meer aandacht te besteden aan de eerste stappen van elke audit: knowing the client, understanding the business. Hoe zorgen we ervoor dat een student goed begrijpt wat het businessmodel van een organisatie is? Dat is het eerste wat een bedrijf volgens de CSRD dient op te schrijven in haar jaarverslag, en het is ook belangrijk voor het onderkennen van de inherente risico’s. De context waarbinnen een bedrijf functioneert is belangrijk om die risico’s in kaart te brengen.”

“Voor deze discussie over hoe het werk zich verbreedt, wijken we graag uit naar het medisch vakgebied. In de loop der jaren zijn de kennis en de medische techniek zodanig ontwikkeld dat in de medische wereld een groot aantal specialisaties is ontstaan. Dat is niet voor niets en wij denken dat dit ook noodzakelijk is voor auditors. De facto is die verbijzondering er al lang. We kennen immers IT-auditors, Operational Auditors, Forensic Auditors, Milieu-Accountants – de laatste kunnen we hernoemen in Duurzaamheid Auditors of iets dergelijks. In het advies doen we een voorzet voor mogelijke specialisaties op basis van de gesprekken die wij voerden. Wij denken dat de toekomst zal leren dat er meer specialisaties nodig zijn. Zo hebben wij in ons rapport niets gezegd over de reeds bestaande specialisaties binnen veel kantoren naar branches en sectoren. Er zijn heel wat extra vereisten voor de controle van de jaarrekening van een financiële instelling. Ook dat is een vorm van specialisatie. Of dat ook gepaard gaat met een nadere aanduiding via een titel laten we aan de markt over.”

“Als eerste merken wij op dat de jaarrekening – meestal – einde van het jaar aan belang zou kunnen inboeten. De techniek laat toe dat a tempo inzicht kan worden geboden in de balans en de winst-en-verliesrekening van een bedrijf. Dat veronderstelt dat a tempo assurance kan worden verkregen over de verantwoording. Wij pleiten dan graag voor het idee: ‘Different Reports for Different Purposes and Different Audiences at Different Moments in Time’.

Continuous monitoring én continous auditing wordt dan het gewenste uitgangspunt. Eén ding is zeker, dat vraagt om veel technische IT-kennis en ook om een continue monitoring van systemen om vast te stellen dat ze goed werken. Ook moet er voldoende zekerheid over bestaan dat de uitkomsten kloppen. Daar waar we ooit de discussie hadden over systeem- en gegevensgericht auditen, we inmiddels met dank aan big data en bijbehorende analysetools weer terug zijn bij meer gegevensgericht werken, komt dat weer in een ander daglicht te staan.

Als het gaat om besluitvorming waarbij gebruik wordt gemaakt van algoritmes, is het van groot belang die op hun merites te kunnen beoordelen. Dan zijn niet alleen technische aspecten van belang, maar vooral ook ethische afwegingen. Neem als voorbeeld de maatschappelijke discussie naar aanleiding van bijvoorbeeld de kinderzorgtoeslagaffaire. Het is überhaupt de vraag in hoeverre de validatie daarvan realistisch is, maar dat hier diepgaande kennis en morele afwegingen voor nodig zijn is duidelijk.”

“Hier raken dus verschillende van de hiervoor genoemde aspecten elkaar. Fraude, scope van werkzaamheden, techniek en het bouwwerk van informatievoorziening zijn geen losse elementen; er is een onderlinge wisselwerking. Het helpt bij het beantwoorden van de vraag of de onderneming haar zaken op orde heeft. Immers, een goedkeurende verklaring van een accountant bij een jaarrekening is geenszins een garantie dat er geen lijken uit de kast kunnen vallen. Als we kijken naar financiële instellingen, dan is een vergelijkbare vraag ook te stellen als het gaat om witwassen en anti-money laundering. De scope van werkzaamheden strekt zich wat ons betreft dus verder uit dan de betrouwbaarheid van de jaarrekening.

Dat vraagt van de accountant in de toekomst dat de focus van het werk wordt verlegd naar het beoordelen van het systeem van informatievoorziening in plaats van het resultaat: de informatie zelf. Ik haal hier graag VW als voorbeeld aan. Ja, de jaarrekening klopte, maar het publiek voelde zich terecht belazerd. Dus mag het maatschappelijk verkeer een zekere verwachting hebben dat het gehele bouwwerk van informatievoorziening met alles wat onder de motorkap zit ook doet wat het geacht wordt te doen? Als we in afnemende mate in staat zijn om de geproduceerde informatie te beoordelen op het moment dat die beschikbaar komt omdat dat te veel tijd kost, wat dan? Als die informatievoorziening dan ook steeds breder wordt, zie de ESG-dimensie, wat dan? Dan is mogen vertrouwen op het kwaliteitsbouwwerk een belangrijke pijler van wat een auditor dient te beoordelen.”

“Ook halen we in dit verband graag het gesprek aan met een vooraanstaand commissaris, die wij als expertgroep spraken. Zijn wens was om van de auditor een rating te vernemen op – in dit geval – de AO/IC van het bedrijf dat aan zijn toezicht was toevertrouwd. Die rating zou dan naar analogie met credit ratings kunnen luiden in termen van AAA tot en met CCC. Nog los van de wijze waarop die rating tot uitdrukking wordt gebracht, vonden wij dat een legitieme vraag. Hij gaf ook nog aan dat hij op grond van die kwalificatie het gesprek zou aangaan met de ondernemingsleiding in het geval dat de rating geen AAA zou zijn. Daarbij zou hij dan bespreken wat er moet worden gedaan om de rating zo snel mogelijk in die gewenste richting te krijgen. Immers, de zekerheid voor de commissaris dat de AO/IC een AAA-rating is, is niet alleen voor hem/haar van grote waarde, maar ook voor het publiek en de onderneming zelf. Het geeft zekerheid dat het bouwwerk van informatievoorziening robuust is. Dus waarom niet zo’n rating tot uitdrukking brengen in het jaarverslag? Het geeft vertrouwen. En ja, het tegenovergestelde is ook waar als het een CCC-rating is, maar ook dan zou het publiek dat dienen te mogen weten. Omdat het iets zegt over de organisatie zelf en niet alleen maar over de verantwoording sec.”

“Een CFO die wij als Expertgroep spraken, meldde dat hij veelal slechts de partner van het auditteam sprak. Hij gaf aan dat hij graag zou zien dat de jongste assistent ook aan tafel zou komen. Dan kon hij ook hem/haar meenemen in zijn zorgen en vragen, en daarmee kan de jongste assistent ook een beter begrip ontwikkelen voor de onderneming waarvoor hij/zij het werk doet. Er kan ook worden geleerd over de dilemma’s en de uitdagingen die het bedrijf kent, de inherente risico’s, het bedrijfsmodel en de context waarbinnen het bedrijf werkzaam is. Kortom, een uitstekend idee. Daarnaast zou er meer ruimte moeten zijn voor jonge assistenten om een bedrijf van binnen beter te leren kennen. Kunnen ze nog rondlopen, in het magazijn rondneuzen, de processen leren kennen, gesprekken aanknopen met medewerkers van het bedrijf, etc.? Oh ja, voor beide wensen moet wel tijd in het budget voor de controle van de jaarrekening worden ingeruimd…”

“Wat het in de toekomst uiteindelijk ook wordt: de positie van de accountant van de toekomst is in onze optiek een privilege, het is een eervol beroep, door de maatschappij onderstreept met bescherming van titels en wettelijke taken. Dit bijzondere voorrecht schept naast verwachtingen ook flinke verplichtingen. Dat besef komt een student niet aanwaaien. Hier hebben de opleiders een grote rol te spelen. En ook in de PE-verplichtingen is het zaak om dat besef levendig te houden. Daarbij gaat een zelfstandig bestuursorgaan, in samenspraak met het beroepenveld en het onderwijs, de kwalificaties voor de beroepsopleidingen vaststellen. Op die manier kan de minister verantwoording afleggen aan de politiek en de samenleving over wat accountants van de toekomst als vertrouwenspersonen van het maatschappelijk verkeer moeten kennen en kunnen en welke houding zij aan de dag moeten leggen.

Voor inspiratie voor het formuleren van kwalificaties die opleiders gaan helpen in het vormen van ethische professionals verwijs ik graag naar het moreel besluitvormingsmodel dat recent is ontwikkeld. Hierin staat concreet beschreven welke psychologische factoren een rol spelen bij ethische beslismomenten (NBA 2023). Ook staat specifiek het gedrag omschreven dat een ethisch competente accountant laat zien. Zo kunnen de opleidingen onderwijs inrichten dat consistent en doorlopend bijdraagt aan een integere beroepshouding.

Ik zou ervoor willen pleiten dat we wat zuiniger omspringen met het woord ‘dilemma’. Veel van de situaties die gebruikt worden bij praktijkreferaten of de dilemma-app zijn heus lastig, maar vaak ook wel vrij duidelijk als het erom gaat hoe te handelen. Dat integer handelen doorgaans gedoe oplevert, maatwerk verlangt en tijd kost, is inherent aan je werk goed⁷willen doen.

Een scherper onderscheid tussen de RA en de AA,⁸ zoals uitgewerkt in ons advies, helpt ook om meer maatschappelijke helderheid te scheppen rondom hun taken en verantwoordelijkheden via ‘voorbehouden handelingen’. De AA kan zijn rol als consultant of vertrouwde adviseur meer innemen en het bestuur van een onderneming helpen, terwijl de RA meer objectief belangenverstrengeling in de keten kan vermijden en een stempel kan zetten op het kwaliteitsbouwwerk.

Last but not least: de verkregen beroepstitel is geen rustig bezit. Oefen je je beroep niet uit, dan is in onze optiek de beroepstitel ook niet van toepassing. Je hebt dan een diploma en je kunt vrijwillig lid blijven van de beroepsvereniging, maar niet meer met een beroepstitel door het leven gaan. De parallel is hier zichtbaar met de piloot die zijn licentie verliest als hij niet regelmatig in de simulator laat zien dat hij het vliegen nog goed beheerst en met de chirurg die aantoonbaar goed moet kunnen opereren. We hebben in dit kader dan ook de nodige opmerkingen gemaakt over het stelsel van Permanente Educatie. Want los van de huidige discussie en lopende onderzoeken naar de examenfraude, moet Permanente Educatie professioneler en meer toetsbaar worden opgezet.”