Dit artikel bespreekt hoe in het MAB in de afgelopen jaar 100 jaar geschreven is over het winstbegrip. Het artikel laat zien hoe de bijdragen over dit onderwerp aanvankelijk sterk bepaald werden door het gedachtengoed van Limperg. Hierin lag de nadruk op het zoeken naar een eenduidig normatief winstbegrip, gefundeerd in bedrijfseconomische theorie. Het artikel laat ook zien hoe vanaf de jaren ‘70 de behandeling van dit onderwerp veelzijdiger is geworden, onder invloed van zowel ontwikkelingen in de praktijk van de verslaggeving als van de internationale academische literatuur.

Winstbepaling, instandhoudingsdoelstelling, jaarverslaggeving, Limperg, geschiedenis

In de praktijk gehanteerde winstbegrippen, met name als vastgelegd in wet- en regelgeving, hebben altijd een geschiedenis. Kennis van die geschiedenis kan regelgevers helpen bij het verder ontwikkelen van verslaggevingsvoorschriften, en door beter begrip leiden tot een hogere kwaliteit van toepassing.

De titel van het Maandblad voor Accountancy en Bedrijfshuishoudkunde/Bedrijfseconomie (MAB) wijst op het karakteristieke Nederlandse ideaal van een innige band tussen accountancy en bedrijfseconomie. In dat verband stond het denken over winst, als een kernbegrip in beide domeinen, centraal. Het ideaal van een in de bedrijfseconomie gegronde accountancy is in het bijzonder toe te schrijven aan Th. (Théodore) Limperg jr. (1879–1961). De standpuntbepaling ten opzichte van zijn vervangingswaardeleer heeft dan ook lange tijd het Nederlandse denken over winst getekend. Inmiddels is dat oude geschiedenis geworden, maar een jubileumnummer van dit door hem opgerichte tijdschrift is een geschikte gelegenheid om toch nog eens terug te kijken.

Kenmerkend voor het denken van Limperg was dat er gesproken kon worden van ‘het’ winstbegrip: één theoretisch juist en desalniettemin praktisch toepasbaar winstbegrip, in vergelijking waarmee alle andere mogelijke winstbegrippen konden worden getaxeerd als onjuist of op zijn best als benaderingen van het juiste en daarmee normatieve winstbegrip. Dat was een fascinerend en inspirerend idee, maar het riep ook tegenspraak en scepsis op. Uiteindelijk heeft de scepsis het gewonnen, zodat er vandaag de dag geen verdedigers meer zijn van het idee van een eenduidig normatief winstbegrip. ‘Winst’ is nog steeds een begrip dat veel en in allerlei verbanden gebruikt wordt, maar het denken over winst is uiteengevallen in verschillende invalshoeken en benaderingen, die naast en door elkaar heen bestaan.

Dit artikel geeft een historische schets van de ontwikkeling van het denken over ‘het winstbegrip’ in Nederland, in het bijzonder zoals weerspiegeld in publicaties in het MAB van 1924 tot heden. Eerst kijken we in paragraaf 2 kort naar hoe er over winst werd gesproken vóórdat Limperg zich in deze discussie mengde. In paragraaf 3 wordt Limpergs winsttheorie samengevat. Paragraaf 4 gaat in op de reacties die Limpergs visie opriep, uitlopend op de eind jaren ’60 steeds breder gedeelde mening dat Limpergs theorie toch niet het gepretendeerde vaste fundament bood om over ‘de’ winst te kunnen spreken. Maar omdat er nog wel steeds over winst werd gesproken, schetst paragraaf 5 welke alternatieve vraagstellingen en zienswijzen daarbij sindsdien zijn gebruikt. Paragraaf 6 bevat een korte slotbeschouwing.

Het toekennen van een belangrijke plaats aan Limperg betekent tot op zekere hoogte een vertekening van de geschiedenis, omdat er ook onafhankelijk van Limperg natuurlijk in verschillende contexten, zoals de fiscale winstbepaling, over winst werd nagedacht. Een focus op het MAB draagt ook bij aan die vertekening. Zo schreef bijvoorbeeld de Rotterdamse hoogleraar Polak belangrijke beschouwingen over winst, maar doorgaans niet in het MAB (zie bijvoorbeeld Polak (1924; 1940/1941)).

Maar dat Limpergs ideeën in zekere zin het denken in Nederland wat scheeftrokken is tegelijk ook weer onderdeel van die geschiedenis. En bovendien is het niet verkeerd om aan hem, als oprichter van dit tijdschrift, in dit jubileumnummer in het bijzonder aandacht te geven.

Lang niet alles wat in dit artikel wordt gezegd is nieuw, zoals de lezer zal kunnen vaststellen door vergelijking met wat er al eerder is geschreven over de ontwikkeling van het winstbegrip in Nederland.¹ Toch kan het geen kwaad om opnieuw terug te kijken, omdat met het verstrijken van de tijd ook het perspectief verandert.

Na een loopbaan als accountant werd Limperg in 1922 benoemd als hoogleraar Bedrijfshuishoudkunde aan de nieuw opgerichte Economische Faculteit van de Universiteit van Amsterdam. Hoewel hij vóór die tijd ongetwijfeld ook over winst heeft nagedacht, markeert zijn overgang naar de academische wereld het moment waarop hij een fundamentele visie op winst begon uit te werken. Dat deed hij uiteraard niet in een vacuüm. Vanaf het begin van de negentiende eeuw, zo niet eerder, was er vanuit verschillende invalshoeken over winst geschreven: vanuit de economische theorie, vanuit de ontwikkeling van de boekhoudkundige praktijk en het handelsonderwijs, in jurisprudentie rond de steeds belangrijker wordende inkomstenbelasting, en in reactie op de opkomst van grote ondernemingen in de vorm van rechtspersonen met beperkte aansprakelijkheid en een brede kring van aandeelhouders en crediteuren. De scheiding van leiding en eigendom ging samen met de opkomst van de jaarrekening als fenomeen in het vennootschapsrecht en in de financiële publiciteit. Dit alles leidde tot een bont geheel van opvattingen in een rijkgeschakeerde literatuur (zie Mattessich (2008) voor een internationaal overzicht).

Het denken over winst kreeg een sterke impuls tijdens en na de Eerste Wereldoorlog, zowel door de sterke inflatie waar veel landen mee te maken hadden, als door de invoering van verschillende vormen van oorlogswinstbelasting. Ook vóór die tijd was al wel nagedacht over de vraag óf en hoe een veranderend prijspeil moest worden verwerkt bij de winstbepaling (voor een overzicht, zie Walb (1933)), maar deze vraag werd nu ook praktisch onontkoombaar. Dit was het geval in landen als Frankrijk, de Verenigde Staten en Nederland, waar de prijsstijgingen stevig maar niet absurd waren. Maar het was in elk geval zo in Duitsland en Oostenrijk, waar kortstondige maar extreme hyperinflatie elk vorm van winstbepaling op basis van historische kostprijzen volstrekt zinloos maakte. Er kwam dan ook een stortvloed van Duitstalige artikelen en boeken los over winstbepaling en inflatie (voor een literatuurlijst zie Clarke and Dean (1990, Appendix II)).

Uit deze massa van literatuur kreeg vooral het werk van de hoogleraar Schmidt brede bekendheid. In zijn boek uit 1921, sinds de derde druk (1923) bekend onder de titel Die organische Tageswertbilanz, zette hij theorie en toepassing van winstbepaling op basis van vervangingswaarde grondig uiteen. Ook in Nederland, waar de academische wereld en de wereld van het handelsonderwijs sterk op het Duitstalige gebied georiënteerd waren, kreeg het werk van Schmidt veel aandacht, waaronder in het MAB (Cobbenhagen 1930). Ook Limperg was hier goed mee bekend en het is onmiskenbaar dat Limpergs winstopvatting in veel opzichten met die van Schmidt overeenkomt. Limperg heeft echter steeds benadrukt dat zijn theoretische onderbouwing wezenlijk anders was dan die van Schmidt.²

Sinds zijn benoeming als hoogleraar werkte Limperg aan een geïntegreerde bedrijfseconomische theorie, uitgewerkt in deelonderwerpen zoals leer van de waarde, van de kostprijs, van de winstbepaling, van de interne en externe organisatie, van de arbeidsvoorwaarden, van de financiering en, uiteraard, van de accountantscontrole. Deze bedrijfseconomische theorie vormde de inhoud van Limpergs colleges. Deze colleges kristalliseerden uit tot een tamelijk stabiele cyclus waarin Limperg doorgaans dicht bij zijn handgeschreven tekst bleef. Geleidelijk kreeg de inhoud hiervan bredere bekendheid, onder andere in de vorm van gestencilde dictaten die echter niet door Limperg zelf werden opgesteld.³

Vanaf de jaren ’30 vonden Limpergs ideeën ook hun neerslag in artikelen of leerboeken van zijn leerlingen. Een voorbeeld is het leerboek Bedrijfseconomie van Kleerekoper (1934), met de nadrukkelijke vermelding in het voorwoord: ‘De gevolgde theorie is die van den Amsterdamschen hoogleeraar Th. Limperg jr.’ Een volledige uiteenzetting van Limpergs eigen hand is tijdens zijn leven niet verschenen. Pas na zijn dood is een bewerkte versie van Limpergs aantekeningen als ‘verzameld werk’ uitgegeven (Limperg 1964–1968). Ook dit heeft tot op zekere hoogte een fragmentarisch karakter. Zoals de bewerkers aangaven, ontbreekt ook in het verzameld werk een volledig geïntegreerde behandeling van waarde en winst, zoals deze Limperg voor ogen moet hebben gestaan.⁴

Wel verscheen in 1937 een artikel van Limperg in het MAB over ‘De gevolgen van de depreciatie van de gulden voor de berekening van waarde en winst in het bedrijf’ (Limperg 1937a). Dit artikel is de meest volledige gepubliceerde uiteenzetting door Limperg zelf van zijn visie op winstbepaling op basis van vervangingswaarde. Zoals de titel aangeeft, was de directe aanleiding het besluit van de Nederlandse regering, in september 1936, om de gouden standaard los te laten, waardoor de gulden ongeveer 20% in waarde daalde. Dit leidde tot praktische vragen over prijsbeleid (was het acceptabel dat ondernemers hun oude voorraden tegen hogere prijzen verkochten?) en over fiscale winstbepaling. In dit artikel betoogde Limperg dat de winst in het algemeen, en ook in deze specifieke situatie, behoorde te worden bepaald op basis van vervangingswaarde, zoals uitgewerkt in zijn theorie. Later in 1937 verscheen nog een vervolgartikel waarin Limperg zijn bezwaren uitte tegen een besluit van de Minister van Financiën dat de fiscale winst niet op basis van vervangingswaarde bepaald mocht worden (Limperg 1937b).

Gezien de praktische aanleiding en de beperkte omvang is het begrijpelijk dat Limperg (1937a) geen volledige uiteenzetting geeft. Toch is het artikel ook nu nog een goed startpunt voor wie Limperg zelf eens wil horen maar te weinig tijd heeft voor de uitgebreidere uiteenzettingen in het ‘verzameld werk’. In dit artikel vinden we de meeste wezenlijke kenmerken van Limpergs winstopvatting terug:

• De theorie van de winst is afgeleid van de theorie van de waarde.
• De waarde van voorraden en duurzame productiemiddelen is doorgaans de vervangingswaarde.
• Het doel van de winstberekening is de bepaling van het verteerbare inkomen van degenen van wie het inkomen afhankelijk is van de uitkomsten van het bedrijf.
• De stijging van het vermogen (de activa, in geldwaarde uitgedrukt) moet worden gesplitst in waardestijging van de ‘stam’ (de activa, gezien als fysieke productiecapaciteit, het kapitaal) en de stijging in de vorm van ‘vrucht’ (de geproduceerde goederen).
• ‘Geen winst zonder ruil’: de ‘vrucht’ is pas ‘volgroeid’ bij verkoop, dus ongerealiseerde waardestijgingen zijn geen winst.
• De ruil schept een economische verplichting tot vervanging.
• Verteerbaarheid wordt daarom bepaald met het criterium van de instandhouding van het kapitaal (de productiecapaciteit).
• De kostprijs van de verkopen is hun vervangingswaarde op het moment van de ruil.
• Afschrijvingen op duurzame productiemiddelen worden bepaald op basis van een evenredig deel van de vervangingswaarde. Wanneer deze stijgt, is een correctie nodig op de afschrijvingen in vorige jaren (later ‘inhaalafschrijvingen’ genoemd). Deze correctie komt ten laste van de winst als er géén reserve van ingehouden maar in principe verteerbare winsten uit vorige jaren is.

Ook maakt Limperg duidelijk dat de boekhoudkundige uitwerking slechts een praktische kwestie van secundair belang is. Winstbepaling op basis van vervangingswaarde kan zowel plaatsvinden in combinatie met een balanswaardering tegen vervangingswaarde als tegen historische kosten.

Wat in Limperg (1937a) niet wordt behandeld, is de betekenis voor de winst van waardedaling van activa. In de context van devaluatie was dat ook niet het grootste probleem, en in Limperg (1937b) werd dit punt wel benoemd: waardestijgingen en -dalingen worden asymmetrisch behandeld, een waardedaling is direct een verlies, ongeacht of de daling via ruil gerealiseerd is.

Tot zover zou men kunnen zeggen dat de winstopvatting zoals verwoord in Limperg (1937a, 1937b) niet heel uniek was. De uiteenzetting is goed te volgen vanuit algemene ervaringswijsheden van ondernemers, zoals ‘niet interen op je vermogen’, en het voorzichtigheidsbeginsel. Ook was er sinds de inflatiejaren een breed bewustzijn dat men zich niet rijk moet rekenen met ‘schijnwinsten’ (Scheingewinne) op basis van gestegen verkooprijzen minus historische kostprijs. Limperg geeft zelf ook toe (1937a, p. 3) dat zijn opvatting in praktisch opzicht vaak tot dezelfde rekenkundige uitkomsten zal leiden als ‘de Duitse theorie’ waarmee hij onder andere naar het werk van Schmidt verwees.

Het onderscheidende van Limpergs winstopvatting zat volgens hemzelf vooral in de theoretische onderbouwing, en ook zijn critici hebben hem gewaardeerd in zijn poging om het denken over winst op een hoger plan te krijgen door het vraagstuk strikt als economisch probleem te bekijken (bijvoorbeeld Meij (1948, p. 15)). In het artikel zien we er iets van door de besliste keuze voor één doel van de winstbepaling, namelijk de bepaling van het verteerbare inkomen. De keuze hield de belofte in van een eenduidig hieruit af te leiden bepaling van ‘de’ winst.

De theoretische onderbouwing ontbreekt in Limperg (1937a). Hij zegt daarover (p. 3): ‘Ik mag aannemen, dat de lezer van dit blad de theorie der vervangingswaarde kent’. Dat was misschien het geval in 1937, maar waarschijnlijk in mindere mate in 2024. Daarom, en kort gezegd, houdt Limpergs waardetheorie een drieledig waardebegrip in, waarin de waarde van een bedrijfsmiddel de laagste is van de vervangingswaarde en de opbrengstwaarde, en de opbrengstwaarde de hoogste van de directe opbrengstwaarde (opbrengst bij verkoop van het bedrijfsmiddel) en de indirecte opbrengstwaarde (opbrengst van de met het bedrijfsmiddel voortgebrachte producten).⁵

Omdat in een situatie van going concern de opbrengstwaarde doorgaans hoger is dan de vervangingswaarde, is hiermee ook duidelijk waarom de vervangingswaarde ‘doorgaans’ bepalend is voor de waarde van een bedrijfsmiddel. Maar ook dit ‘gecoördineerde waardebegrip’ is niet helemaal uniek voor Limperg. In de Engelstalige literatuur komen we het tegen als ‘deprival value’ of ‘value to the owner’, zij het dat het daar pas na de Tweede Wereldoorlog een duidelijke plaats in de literatuur kreeg.⁶

Een deel van dezelfde logica, vooral wat betreft de opbrengstwaarde, komen we vandaag tegen in verslaggevingsstandaarden over bijzondere waardeverminderingen, zoals IAS 36 en RJ 121.

Voor Limperg volgt het drieledige waardebegrip uit zijn theorie van het bedrijf (wat niet alleen de onderneming omvat, maar ook bijvoorbeeld het staatsbedrijf). Deze theorie is een economische theorie, zoals het hele bouwwerk van Limpergs bedrijfseconomie wil zijn.⁷

Economie gaat over het optimaliseren van welvaart op basis van schaarse middelen, en dat is voor Limperg zowel positief als normatief. Het is waarneembaar dat mensen deze optimalisatie nastreven, maar zij behoren (in een economische zin) dit ook te doen. Op het niveau van de samenleving vertaalt zich dit in keuzes waardoor verschillende bedrijven zich richten op verschillende delen van de totale productie. Deze specialisatie of verbijzondering is, zoals we sinds Adam Smith weten, economisch rationeel omdat arbeidsverdeling een primaire factor in het vergroten van de welvaart is. Bedrijven kiezen op die basis een optimale positie in één of meer bepaalde waardeketens (‘bedrijfskolommen’), en nemen daarvan een groter of kleiner deel voor hun rekening. Als men die positie gevonden heeft is men dan ook in economische zin verplicht, hetzij aan zichzelf, hetzij aan de samenleving, of allebei, om die te continueren. Dat betekent niet dat de samenleving statisch is: technologische ontwikkelingen of gewijzigde beschikbaarheid van grondstoffen kunnen herpositionering rationeel maken. Hierbij is de waardeontwikkeling het kompas: als bijvoorbeeld blijkt dat de vervangingswaarde van activa hoger is dan de opbrengstwaarde, is dat een signaal dat de bakens verzet moeten worden. Maar de winstbepaling moet dan wel in lijn met dat kompas gebracht worden, omdat anders mogelijk door winstuitkering (‘vertering’) ten onrechte het productieve vermogen van het bedrijf wordt verminderd. In deze brede context bezien wordt begrijpelijk waarom Limperg bij de waardedaling van de gulden het bepalen van de winst op basis van vervangingswaarde niet alleen ziet in termen van verstandig gedrag van de individuele ondernemer, maar ook als afwering van ‘het grote gevaar der intering van een belangrijk deel van ons nationaal vermogen’ (Limperg 1937a, p. 7).

Al in de jaren ’30 bleek, naar aanleiding van publicaties van Limpergs leerlingen, dat diens opvattingen over waarde en winst ook hun critici hadden. Zo voerde de eerder genoemde Kleerekoper (1935a, 1935b) een debat met de econoom Bakker (1935a, 1935b) naar aanleiding van Kleerekopers leerboek uit 1934. Ook Limpergs artikelen uit 1937 riepen reacties in het MAB op, met korte naschriften van Limperg (De Langen 1937; Smeets 1938). Hoewel hij daarin aangaf ‘dat ik in ’t algemeen een nadere uiteenzetting omtrent de theorie der vervangingswaarde en van de daarop gebouwde winsttheorie schuldig ben’ (naschrift Limperg bij De Langen (1937, p. 130)) kwam dit er niet van, en werden de merites van zijn opvattingen in de literatuur door anderen besproken. Dit vond in de jaren na de Tweede Wereldoorlog plaats tegen de achtergrond van een groeiende acceptatie van winstbepaling op basis van vervangingswaarde in de praktijk van de jaarverslaggeving, met Philips als het bekendste voorbeeld (Brink 1992). Verslaggeving op basis van vervangingswaarde is altijd de praktijk van een minderheid gebleven,⁸ maar het idee dat het kon bijdragen aan betere verslaggeving stond tot in de jaren ’80 niet wezenlijk ter discussie. Het werd in brede kring ongeveer net zo gezien als meer bewegen of gezond eten: iets wat meer mensen eigenlijk zouden moeten doen, zonder dat het er gelijk van komt. De discussie in de literatuur van de jaren ’50 en tot in de jaren ’60 spitste zich toe op de vraag of Limperg en zijn volgelingen erin waren geslaagd om aan deze algemene positieve houding ten opzichte van vervangingswaarde een theoretisch sluitend winstbegrip te verbinden.

Deze fase in de literatuur wordt soms aangeduid als de ‘schoonheidsgebrekendiscussie’ naar aanleiding van het MAB-artikel ‘Schoonheidsgebreken in de vervangingswaardeleer’ van de VU-hoogleraar Van Muiswinkel (1958). Dit artikel was bepaald niet de eerste bijdrage over dit onderwerp, maar de titel gaf wel treffend weer hoe de discussie doorgaans werd gevoerd door degenen die vraagtekens zetten bij Limpergs opvattingen: met waardering voor Limpergs streven, en met het doel om verder te komen in de richting die hij was ingeslagen. Limpergs uitgangspunt dat het doel van de winstbepaling bestaat uit de bepaling van het verteerbaar inkomen is ook lang als vertrekpunt geaccepteerd, evenals de realiteit van een zekere continuïteitsverplichting. Hieraan zal hebben bijgedragen dat ook in de Engelstalige economische wetenschap rond het midden van de twintigste eeuw werd nagedacht over winst of inkomen in termen van ‘capital maintenance’.⁹

Het was kennelijk geen gek idee om winst te zien vanuit een bepaalde handhavingsdoelstelling. Er is in die jaren in Nederland grondig en op niveau nagedacht over de mogelijkheid van een ‘aprioristisch’ winstbegrip, niet het minst in het MAB.¹⁰

Hoewel deze literatuur een Nederlands accent had omdat positiebepaling ten opzichte van Limperg een belangrijk element was, bleek zeker ook bewustzijn van wat er in de buitenlandse literatuur gaande was. Het zou onjuist zijn om de ‘schoonheidsgebrekendiscussie’ te zien als niet meer dan een Nederlandse eigenaardigheid. In het bestek van dit artikel kunnen slechts enkele hoofdpunten worden aangestipt.¹¹

Tot op zekere hoogte ging het om het aanbrengen van nadere verfijningen binnen Limpergiaanse uitgangspunten. Zoals eerder aangegeven kreeg het idee van ‘inhaalafschrijvingen’ een duidelijkere naam en invulling. Maar ook werd steeds beter ingezien dat hetzelfde punt speelde bij voorraden die niet direct op het moment van verkoop werden vervangen. Hierdoor kon op het moment van verkoop niet met zekerheid worden gezegd dat het positieve verschil tussen verkoopprijs en vervangingswaarde inderdaad verteerbaar inkomen voorstelde. Ook Limperg had dit probleem gezien, maar hij kwam niet veel verder dan de constatering dat bekende prijsstijgingen van verkochte maar nog niet vervangen voorraden ten laste moesten komen van de winst in de periode van verkoop.¹² Later werd deze gedachte verder uitgewerkt in het idee van de ‘normale voorraad’.

Een andere verfijning was de onderkenning dat de vervanging van activa niet noodzakelijkerwijs alleen uit de ingehouden winst gefinancierd hoeft te worden, maar dat vreemd vermogen hier ook een rol kan spelen. Dit financieringsaspect was voor de oorlog al gesignaleerd door de eerder genoemde Bakker, maar door Limperg afgewezen.¹³ In de jaren ’60 werd echter door de UvA-hoogleraar Van der Schroeff, de meest actieve verdediger van Limpergs winstopvatting, geaccepteerd dat een deel van de waardestijging van de activa niet als ‘gebonden vermogensaanwas’ beschouwd hoefde te worden, voor zover uitkering verenigbaar was met het in stand houden van een normatieve vermogensstructuur (Van der Schroeff 1969). Praktisch en boekhoudkundig was dit goed toepasbaar in de vorm van een ‘financieringscorrectie’ op het resultaateffect van herwaarderingen. Maar de meer fundamentele vraag was natuurlijk wat er overbleef van het eenduidige winstbegrip op basis van verteerbaar inkomen als werd aanvaard dat die verteerbaarheid voor een deel geen vraagstuk van winst, maar van financiering was.

Een even fundamentele vraag kwam op vanuit het praktische probleem van niet-identieke vervanging van vaste activa, een probleem dat zich opdrong gezien de steeds sneller gaande technologische ontwikkelingen. Dat het hier moest gaan om economisch identieke vervanging en niet om een naïeve replicatie van een historisch bepaalde technische constellatie van fysieke productiemiddelen was snel duidelijk. Maar hoe breed moest ‘economisch identiek’ dan worden ingevuld? Wat moest er eigenlijk precies in stand gehouden worden bij bepaling van de winst op basis van verteerbaarheid? Meij kwam niet letterlijk uit de school van Limperg, maar bij gelegenheid van zijn Groningse oratie in 1948 sprak hij de aanwezige Limperg in zijn dankwoord met erkentelijkheid toe als een beslissende factor in zijn wetenschappelijke ontwikkeling. Toch had hij zojuist een stap bij Limpergs opvattingen vandaan gezet met zijn betoog dat het bij de winstbepaling ging om de instandhouding van de stroom van toekomstige inkomsten, en niet primair om de instandhouding van een specifieke wijze waarop deze inkomsten worden verkregen.¹⁴ Waardering en kostprijsbepaling op basis van vervangingswaarde waren in dat licht vaak nog steeds zinvol, omdat bedrijfscontinuïteit nu eenmaal vaak economisch rationeel is. Maar de winstbepaling werd zo wel omgeven met steeds meer subjectieve schattingen of beslissingen in het licht van onzekerheid over de toekomst. Maar ja, die onvermijdelijke onzekerheid was volgens Meij, in navolging van Knight (1921), nu juist de fundamentele verklaring van het bestaan van winst als vergoeding voor het dragen hiervan. In de jaren na Meijs oratie werd afgetast in hoeverre onzekerheid en beleids­elementen nog verenigbaar waren met een winstbegrip, gebaseerd op het uitgangspunt van bepaling van het verteerbaar inkomen.¹⁵ Het onderscheid tussen winstbepaling en winstbestemming kwam scherper in beeld, waarbij de vraag werd: als door allerlei mitsen en maren steeds duidelijker wordt dat een als verteerbaar inkomen berekende winst toch niet zonder meer verteerbaar is (wat overigens ook Limperg als mogelijkheid onderkende¹⁶), wat is dan nog de betekenis van een dergelijke winstbepaling?

Meijs promovendus, H.C. van Straaten, later hoogleraar in Delft, hakte in zijn nog steeds goed leesbare proefschrift uit 1957 de knoop al door. In dit proefschrift toonde hij systematisch aan dat noch vanuit het perspectief van de onderneming beschouwd als zelfstandige eenheid, noch vanuit het perspectief van de eigenaren het uitgangspunt van verteerbaar inkomen leidde tot een eenduidig bruikbaar winstbegrip: ‘Er is wel een algemeen gericht zijn op inkomensvorming onder de ban van een zekere continuïteit. Doch een nadere concretisering hiervan kent meerderlei gestalten en geen der specifiek gekozen doelstellingen [continuïteit in fysieke zin, in termen van inkomstenstromen, vanuit de eigenaren, vanuit de onderneming, enz.] kan op absolute geldigheid bogen.’ Elke poging om door keuze voor één doelstelling te komen tot een algemeen geldend winstbegrip was ‘tot vruchteloosheid gedoemd’ (Van Straaten 1957, p. 96). Van Straaten kwam daarmee uit bij een aangepast nominalisme: waardering van activa op basis van vervangings- of opbrengstwaarde, waarbij de totale vermogensaanwas, gerealiseerd of niet, als winst wordt beschouwd. Alle vragen over winstuitkering, vervanging, uitbreiding en continuïteit bleven relevant, maar werden rigoureus buiten het domein van de winstbepaling gezet.

Hoewel Van Straatens proefschrift niet onopgemerkt bleef, ligt het eindpunt van de zoektocht naar een eenduidig winstbegrip, gefundeerd in uitkeerbaarheid, ongeveer een tiental jaren later. In het MAB probeerden Van Muiswinkel (1967) en Van der Schroeff (1968) de balans op te maken van de discussie die was gevolgd op Van Muiswinkel (1958). Dit lijken ongeveer de laatste publicaties te zijn geweest waarin uitkeerbaarheid het leidende begrip is bij het nadenken over winst.¹⁷ Beide auteurs gaan in elk geval niet of nauwelijks in op andere perspectieven op winst. Zij vinden dat zij elkaar dicht genaderd zijn, en dat is ook juist, in de zin dat beiden overtuigd zijn van de zin van winstbepaling op basis van vervangingswaarde. Daarbij blijven nog enkele verschillen over, zoals bijvoorbeeld dat Van Muiswinkel meer belang hecht aan de instandhouding van het nominale vermogen, naast de substantiële instandhouding van het kapitaal. Maar hoewel uitkeerbaarheid het kader is waarbinnen zij hun discussie voeren, lijkt de feitelijke betekenis daarvan voor de conclusies beperkt. Het lijkt eerder alsof de twee auteurs als axiomatisch juist aannemen dat de vervangingswaarde de juiste grondslag is voor de winstbepaling en van daaruit benoemen wat de beperkingen zijn bij de bepaling van uitkeerbaarheid, bijvoorbeeld in de vorm van onvermijdelijke subjectieve elementen. Het is van daaruit nog maar een kleine stap naar het loslaten van de uitkeerbaarheidsgedachte als grondslag van winstbepaling op basis van vervangingswaarde.

De mogelijkheid van deze stap stond centraal in de redevoering met bijbehorend pre-advies van de Rotterdamse hoogleraar Burgert voor de Accountantsdag van het NIVRA in 1967.¹⁸ Hierin zette Burgert nog eens uitvoerig alle in de afgelopen twintig jaar geïdentificeerde problemen met een winstbegrip op basis van verteerbaar inkomen uiteen. Tegelijk deed hij een poging het winstbegrip opnieuw in te vullen, waarover hierna meer. Net als voor zijn kritiek op de vervangingswaardeleer gold hiervoor dat hij voortbouwde op aanzetten die al eerder in de literatuur werden gegeven.

Als de verteerbaarheid als leidende gedachte werd losgelaten, wat kwam er dan voor in de plaats? In elk geval niet één nieuw algemeen aanvaard oriëntatiepunt. Men kan in zekere zin zeggen dat sinds het eind van de jaren ’60 het denken over winst in Nederland en daarbuiten weer is teruggekeerd naar de situatie van vóór de jaren 1920: een diversiteit aan opvattingen en gezichtspunten. In het kader van dit artikel is het niet mogelijk om dit integraal te behandelen. Hierna worden de belangrijkste ontwikkelingen kort geschetst. Voor de leesbaarheid worden zij gegroepeerd in drie thema’s, die echter sterk verweven zijn.

In honderd jaar kan veel gezegd worden over het winstbegrip, en in dit artikel kon dan ook niet meer gedaan worden dan enkele lijnen schetsen en punten aanstippen. Daarbij kan in elk geval geconstateerd worden dat voor wie wil nadenken over winst, het geen gek idee is om de oude jaargangen van het MAB in te duiken. Daarin is dan weliswaar niet het definitieve antwoord te vinden op de vraag wat winst is en hoe het berekend moet worden, maar kunnen er wel veel ideeën en invalshoeken worden gevonden die tot nadenken stemmen.

De in de loop van de afgelopen honderd jaar bereikte conclusie dat een eenduidig, objectief en praktisch toepasbaar winstbegrip onbereikbaar is, is weliswaar een negatieve conclusie, maar daarom niet minder waardevol. Het idee is wel zo aantrekkelijk dat elke volgende generatie opnieuw zou kunnen gaan proberen om deze ‘steen der wijzen’ (Van Straaten 1957, p. 86) te gaan zoeken, te meer omdat ‘winst’ wel degelijk een belangrijke rol blijft spelen in de praktijk van de verslaggeving, en in ideeën over ondernemingen die leven in het maatschappelijk verkeer en de politiek.

Men zou de in dit artikel besproken geschiedenis kunnen zien als illustratie van de uitspraak van de Britse econoom Hicks in zijn boek Value and Capital uit 1946, waarin hij uitlegt waarom hij begrippen zoals ‘income’ niet gebruikte in de eerdere economische analyses in dat boek: ‘In spite of their familiarity, I do not believe that they are suitable tools for analysis which aims at logical precision. There is far too much equivocation in their meaning, equivocation which cannot be removed by the most painstaking effort. At bottom, they are not logical categories at all; they are rough approximations, used by the business man to steer himself through the bewildering changes of situation which confront him. For this purpose, strict logical categories are not what is needed; something rougher is actually better.’ (Hicks 1946, p.171).

Het zou een veel te nurkse opmerking zijn dat de Nederlandse bedrijfseconomen dit ter harte hadden moeten nemen, en niet nog tien of twintig jaar of nog langer moeten doorgaan met het zoeken naar het juiste winstbegrip. Het zelf doormaken van die zoektocht heeft waarde gehad, al was het maar om de beperkingen van het winstbegrip scherper te leren zien. Wat dat betreft kan men wel enigszins meekomen in de verzuchting van Bindenga (2005, p. 253) dat ‘de huidige generatie studenten nauwelijks de verschillen kan aangeven tussen fair value accounting en substantialistische winstbepaling’ en, belangrijker, dat het ‘ook de vraag [is] of de samenstellers van jaarrekeningen in de toekomst de grondslagen van financiële verslaggeving nog wel op de juiste wijze zullen interpreteren’. Ook al is men, bijvoorbeeld, minder sceptisch dan Bindenga over de ‘impairment only’ benadering van goodwill, dan is het nog steeds verhelderend om IAS 36 te lezen tegen de achtergrond van de oude discussies over niet-identieke vervanging en de instandhouding van de onderneming als inkomstenbron. En bij het nadenken over ‘fair value accounting’ kan het geen kwaad om te weten waarom voor eerdere generaties het ‘geen winst zonder ruil’ axiomatisch was. Ook wanneer de praktijk van de verslaggeving gedomineerd wordt door de vraag ‘wat zeggen de regels’ is het altijd goed om je te kunnen blijven voorstellen dat winst ook anders gedefinieerd had kunnen worden.

Verder lijkt aannemelijk dat veel auteurs die in het MAB of elders over winst schreven op zijn minst intuïtief hebben onderkend dat de ‘businessman’ van Hicks niet op een totaal verkeerd spoor zat bij het sturen op winst. Zoals Hicks aangeeft, heeft het begrip winst dan weliswaar geen zuiver theoretische, maar wel een praktische validiteit. Het lijkt niet vreemd om te veronderstellen dat veel ondernemingsactiviteit gemotiveerd wordt door het nastreven van een ‘surplus’ in een of andere vorm, of dat nu benoemd wordt in klassieke termen als G-W-G’ (al dan niet gecorrigeerd voor koopkracht) of W-G-W’, of met meer moderne begrippen als ‘free cash flow’, ‘aandeelhouderswaarde’, ‘economic value added’, ‘duurzame winstgevendheid’, ‘triple bottom line’, of met een ‘alternative performance measure’. Een winstpunt (om het zo maar te noemen) uit de literatuur van de laatste honderd jaar is dat we een bepaalde souplesse kunnen hebben in het schakelen tussen verschillende voorstellingswijzen van het ‘surplus’ en tussen manieren om dit, bij gebrek aan directe waarneembaarheid, te operationaliseren in min of meer ruwe benaderingen. Daarbij helpt het gegroeide besef dat een al te exclusieve concentratie op het winstcijfer niet zo zinvol is, en dat dit cijfer gezien moet worden in het verband van het geheel van de informatie die via de jaarrekening (breder: het jaarverslag) verstrekt wordt.