Voor een indeling naar perioden is gekozen voor:

• 1924–1940: kapitalisme en socialisme;
• 1940–1970: medezeggenschap werknemers en de dynamische organisatie;
• 1970–1985: sociale jaarverslag in Nederland en de bredere verantwoording internationaal;
• 1985–2000: maatschappelijk verantwoord ondernemen, met bijzondere aandacht voor milieu-aspecten;
• 2000–2010: internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen en ketenverantwoordelijkheid;
• 2010–2020: geïntegreerde benadering van ondernemen, met aandacht voor het bedrijfsmodel, langetermijnwaardecreatie, geïntegreerd rapporteren, multikapitalisme, innovatie en co-creatie;
• 2020-heden: meer regulering omtrent een gezamenlijke transitie naar een duurzame samenleving.

Een beperking van dit onderzoek is dat er niet is gekeken naar de ontwikkelingen binnen monetaire waardecreatie, zoals de vervangingswaardeleer of andere waarderingsgrondslagen. Ook worden de ontwikkelingen in financiële maatstaven, zoals het kasstroomoverzicht, niet besproken. Een andere beperking van dit onderzoek is dat er in het kader van 100 jaar MAB uitsluitend naar publicaties in het MAB is gekeken. Af en toe is dit aangevuld met een relevante publicatie waarnaar in het betreffende MAB-artikel werd verwezen. Ook in het tijdschrift ‘Accountant’ van de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants zijn bijvoorbeeld verschillende publicaties verschenen.²

Deze zijn niet meegenomen in dit literatuuronderzoek. Ook publicaties in andere bronnen zijn niet betrokken in dit historische MAB-overzicht. Een andere beperking is dat er te weinig ruimte is om in dit MAB-artikel alle ontwikkelingen op het gebied van een andere perceptie van waardecreatie te benoemen. De verschillende MAB-publicaties over corruptie en governance die zijn gevonden, zijn bijvoorbeeld – hoewel interessant voor duurzaamheid – niet meegenomen in het literatuuronderzoek. Ook worden artikelen waarin het intern management van de onderneming, inclusief de rol van de controller op duurzaamheidsgebied, niet besproken. Van de vele internationale ontwikkelingen zijn er enkele uitgelicht. Dit artikel heeft daarom niet de pretentie om volledig te zijn.

Beishuizen (1970) bespreekt dat de continuïteit van de onderneming van het grootste belang is voor belanghebbenden, dus ook voor werknemers, en daarom moeten zij geïnformeerd worden. Het gaat erom dat de onderneming in staat moet blijven om waarde te creëren voor belanghebbenden. Naast het jaarverslag komt er ook een afzonderlijk personeelsjaarverslag. Het gaat daarbij wel steeds over financiële informatie, die voor werknemers in het kader van de oordeelsvorming over de continuïteit van belang is. Meer gericht op de interne bedrijfsvoering was de ontwikkeling van ‘human resource accounting’, een ontwikkeling vanuit de Verenigde Staten. Dit beïnvloedde in Nederland niet alleen ‘management accounting’, maar leidde ook tot het standpunt dat ‘human resources’ op de balans moet worden opgenomen. De waardetoename is op basis van ‘economische waarde’, inclusief een reserve ‘human resource’ en een afwaardering ‘human resource’. De waardetoename bestaat uit de geschatte kapitaalwaarde van de arbeid (de contante waarde van de toekomstige netto-kasontvangsten toe te rekenen aan de menselijke arbeid). Hiervoor worden sociaal-psychologische variabelen ontwikkeld (onder anderen ontwikkeld door Likert). Bulte (1970) pleit voor het activeren van menselijk kapitaal op de balans om de intrinsieke waarde van de onderneming beter weer te geven. Daarvoor is ook de samenwerking tussen accountants en de beoefenaren van sociale wetenschappen nodig, om de problematiek van waarderen op te lossen. Er verschijnen diverse artikelen waarin de externe verantwoording over werknemersaspecten wordt besproken. Gelderloos (1974) bespreekt in het kader van wat nu precies een verantwoording zou moeten zijn, wie belanghebbenden zijn, wat de informatiebehoefte zou kunnen zijn en wat de rol van de accountant daarin is, maar ook wat interne en externe belangen (anderen dan de ondernemingsleiding) zijn. Belangen worden omschreven als niet alleen financieel, maar ook milieu (als zijnde omgeving), levensgeluk, zekerheid en dergelijke (Gelderloos 1974). De belangen kunnen parallel zijn aan de onderneming, tegengesteld zijn of neutraal. Nabbe (1974), Van Strien (1979) en Dekker (1979) bespreken concreet welke aspecten een rol spelen bij de waardecreatie voor werknemers en hoe daarover verslag kan worden gedaan. De niet-financiële indicatoren omvatten ook de ‘quality of working life’, de emancipatie en de relatie met de verdere vermaatschappelijking van de onderneming in tijden van grote personeelsschaarste. Schreuder (1981b) onderscheidt drie niveaus:

• Het laagste meetniveau is de identificering en beschrijving van de effecten op stakeholders;
• Het tweede niveau is de kwantificering door middel van meerdere meeteenheden (indicatorenbenadering);
• Het derde niveau is een integrale financiële waardering van alle ondernemingseffecten. Echter, niet alle ondernemingseffecten kunnen financieel worden uitgedrukt, daarom moet worden teruggegrepen op het tweede niveau.

Aan het einde van de jaren ’70 zien we in de MAB-artikelen de aandacht voor maatschappelijke verslaggeving ontstaan vanuit een breder kader dan alleen personeelsaangelegenheden. Scholten (1976) bespreekt het jaarverslag. De toegenomen behoefte aan meer en betere informatie ontstaat door de institutionalisering van de investeerders, de verwevenheid van ondernemingen met de samenleving en een zekere verantwoordelijkheid naar betrokkenen en voor de grotere ondernemingen een toenemende internationalisering. Hoewel het directieverslag wat meer verschillende thema’s kan bespreken, pleit Scholten voor de focus op (financieel) kapitaal voor het jaarverslag als geheel.

Terwijl we in Nederland focussen op werknemersaspecten, zien we in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk een verbreding naar waardecreatie voor meerdere stakeholders. Dekker (1979) maakt de ontwikkeling in de verbreding van waarde in de Verenigde Staten zichtbaar via de maatschappelijke verslaggeving. Hij verwijst onder meer naar de jaarlijkse onderzoeken van Ernst & Ernst³ waarbij sinds 1971 de 500 grootste Fortune-ondernemingen zijn onderzocht met betrekking tot de maatschappelijke verantwoordelijkheid van de onderneming (corporate responsibility disclosure). Bij de informatie-elementen horen zowel milieu, personeel, maatschappelijk aanvaardbare bedrijfsvoering, de betrokkenheid bij de gemeenschap, producten als andere aspecten.⁴ Tempelaar (1979) bespreekt de ontwikkelingen met betrekking tot de vermaatschappelijking van de onderneming en verwijst daarbij onder meer naar de publicatie van de American Association of Accountants in de Verenigde Staten uit 1974, die als een soort voorloper van de kapitalen uit het IIRC (2021) al spreekt over: Human resources, Community involvement, Physical resources and environmental contributions, Product and service contribution.⁵ Hij verwijst naar een ESB-artikel van Brevoort waarin een maatschappelijk rendement van de onderneming wordt onderkend, dat uiteen valt in een economisch rendement, een sociaal rendement en een milieu/omgevingsrendement.⁶ Ook toen speelde al de complexiteit van de veelheid aan aspecten waarop waarde gecreëerd kan worden en de mogelijk tegengestelde behoeften van belanghebbenden. Ook de discussies over het meetbaar maken van waardecreatie en de relevantie van een multidisciplinaire aanpak zien we hierin terug (Tempelaar 1979). Parallel aan de ontwikkelingen in de Verenigde Staten bespreekt Dekker (1979) de publicatie van het Accounting Standards Steering Committee in het Verenigd Koninkrijk in 1975 “The Corporate Report” dat de discussie over het rapporteren over maatschappelijke waardecreatie verder heeft gestimuleerd. Deze ontwikkelingen laten zien dat het accountantsberoep actief was in het vormgeven van de visie op een bredere waardecreatie.

Echter, er komt in de Verenigde Staten ook een zeer invloedrijke reactie op de toenemende overheidsbemoeienis ten aanzien van de wijze waarop de onderneming zich moet gedragen met betrekking tot waardecreatie. Friedman (1980) beargumenteert in de publicatie Free to choose dat de verantwoordelijkheid van de onderneming is gericht op het creëren van aandeelhouderswaarde.

In Europa gaat de ontwikkeling van maatschappelijke waardecreatie door en zijn West-Duitsland, Frankrijk en Nederland de leidende West-Europese landen op het gebied van het rapporteren over maatschappelijke waardecreatie (Dekker 1979).

Maunders (1981) bespreekt de toegevoegde waarde voor stakeholders vanuit het (financiële) toegevoegde waarde-overzicht in ‘corporate reports’. Dijksma and Van der Wal (1981) onderzoeken dit nieuwe toegevoegde waarde-overzicht in de Nederlandse context en zien dat 29 van de 189 beursgenoteerde ondernemingen een dergelijk overzicht opnemen. Zij laten op verschillende manieren de (financiële) toegevoegde waarde zien voor werknemers, verschaffers van eigen en vreemd vermogen, de overheid en de onderneming zelf. Vanuit een internationaal perspectief bespreekt Wang (1981) de rapportering door multinationale ondernemingen over economische, milieu- en sociale aspecten volgens een overzicht, ontwikkeld door de in 1979 opgerichte United Nations Conference on Trade and Development Group of Experts on International Standards of Accounting and Reporting (UNCTAD-ISAR): werknemersaangelegenheden, productie, investeringsprogramma, organisatiestructuur, milieumaatregelen. De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) had in 1980 op basis van de OESO-gedragsrichtlijnen voor multi-nationale ondernemingen ook een Working Group on accounting standards opgericht. Naast de onderwerpen die ook bij UNCTAD-ISAR terugkomen gaat het ook over eerlijke mededinging en belastingheffing (Schreuder 1981a). Ook de OESO-richtlijnen hebben tot op de dag van vandaag invloed op de invulling van waardecreatie voor stakeholders.

De Nederlandse overheid zorgt voor verandering van focus. Minister Nijpels (minister van Volkshuisvesting, ruimtelijke ordening en milieubeheer) start in deze tijd de campagnes: “de vervuiler betaalt”, waardoor de externaliteiten niet meer afgewenteld worden op de maatschappij, maar op de onderneming die verantwoordelijk is voor de maatschappelijke waardevernietiging op milieugebied. Onder zijn bewind wordt in 1989 een nationaal milieubeleidsplan gepubliceerd met diverse detailrapporten. Daarin krijgen ook de milieuboekhouding en de accountant een expliciete rol. Blokdijk (1989) schrijft over multidisciplinaire teams⁷ die nodig zijn om alle potentiële schulden met betrekking tot milieu-aspecten op te sporen. Hij identificeert ook het probleem dat voorzieningen slechts getroffen kunnen worden voor bekende milieuproblemen waarvoor de onderneming aansprakelijk gehouden kan worden, maar er zijn ook veel onbekende milieuproblemen. Er kwamen milieuzorgsystemen en stoffenregistratiesystemen om de waardevernietiging op milieugebied inzichtelijk te maken en beter te beheersen (De Groene 1990).⁸ Een grote uitdaging daarbij is dat de interne controle zich ook moet gaan richten op ongewenste goederen/effecten.

Piet (1990a) beschrijft vanuit het vak administratieve organisatie hoe afvalstoffen kunnen worden beheerst. “Het vak administratieve organisatie kan met haar instrumentarium het volledigheidsprobleem van het ontstaan van afval onderkennen en de bewijsvoering aandragen voor de juiste verwerkingswijze, en kan aldus een belangrijke bijdrage leveren aan de oplossing van onze milieuproblemen.” Gegeven de specifieke aspecten van een afvalverwerker bespreekt Piet (1990b) deze sector in een afzonderlijke publicatie. Er ontstaat ook een toenemende claimbewustheid tijdens de groene transitie (Van Zutphen 1993). Piet (1992) en Bremmers (1996), beiden bezig met een proefschrift, gaan daar verder op in en bespreken hoe de waardevernietiging door milieuschade moet worden verwerkt in het directieverslag, de balans, de winst-en-verliesrekening en in de toelichting op de balans en winst- en verliesrekening. Piet (1992) komt tot de conclusie “de bestaande regelgeving voor financiële verslaggeving biedt voldoende aanknopingspunten voor de verwerking van de financiële gevolgen van milieu-aspecten van de bedrijfsvoering. De richtlijnen zijn echter nog onvoldoende aangevuld met cases die milieuproblematiek bevatten”. De opleiding Accountant en Milieu gaat van start.

In 1991 kwam ook de discussie over een vrijwillig of wettelijk jaarlijks milieuverslag op (Huizing 1991). In 1995 verschijnt door alle wettelijke ontwikkelingen in dat jaar een milieuspecial van het MAB. Douma et al. (1995) maken een onderscheid tussen de economische levensvatbaarheid en de sociale levensvatbaarheid. Dit laatste is de ‘license to operate’. Deze zal in 1995 nog duidelijker worden als Shell de Brent Spar laat afzinken met niet alleen grote gevolgen voor het milieu, maar ook negatieve financiële gevolgen voor Shell. De consument laat zijn invloed merken en de dialoog tussen ondernemingen en stakeholders over wederzijdse waardecreatie krijgt vorm in de praktijk.

Met de invoering van de Europese moderniseringsrichtlijn was het de verwachting dat informatie over bredere waardecreatie toe zou nemen. Dit valt echter tegen. De Bruijn et al. (2007) zien in bestuursverslagen van 24 ondernemingen over de jaren 2003, 2004 en 2005 voor de werknemersaangelegenheden een beperkte, maar geleidelijke verbreding van de informatie over waardecreatie voor werknemers. Ook uit het onderzoek van Kamp-Roelands and De Waard (2008), waarbij gekeken is naar de transparantie over alle maatschappelijke aspecten, blijkt dat er weliswaar over alle aspecten van MVO iets wordt gerapporteerd, maar dat dit op een te hoog niveau blijft, waardoor de waardecreatie tussen ondernemingen niet vergelijkbaar is.

Ook vanuit de financiële sector ontstaat er meer aandacht voor bredere waardecreatie. Scholten (2006) bespreekt de impact van klimaatrisico’s voor de financiële sector, in het bijzonder verzekeraars, en de ontwikkeling van producten die ook een toegevoegde waarde hebben voor het milieu. Dorsma et al. (2008) beschrijven de waardering van energie en energieprojecten vanuit de financieringsleer. De waarde wordt dan gevormd door de verdisconteerde mogelijke kasstromen, waarbij ook rekening wordt gehouden met onzekerheid en schaarste. Haverkamp and Gusc (2010) beschrijven de impact van bredere waardecreatie op de waardering van een onderneming vanuit het perspectief van de ‘due diligence review’. Zij gebruiken de vier perspectieven van de Balanced Scorecard (BSC) als input om op systematische wijze MVO-prestatie-indicatoren te ontwikkelen voor ‘due diligence reviews’.

Aan het einde van dit decennium geeft Knoops (2010) in zijn column goed het sentiment weer van de beperking van transparantie. Hij stelt dat transparantie er niet toe leidt dat ondernemingen zich maatschappelijk verantwoordelijker gedragen, omdat nog steeds veel ondernemingen het winststreven, of maximalisatie van aandeelhouderswaarde, vooropstellen. Voldoen aan duurzaamheidseisen wordt wel belangrijk gevonden, maar het is een randvoorwaarde.

Wallage (2011) beschrijft het concept van capital stewardship dat inzichtelijk maakt hoe de ondernemingsactiviteiten de waarde van de verschillende vormen van kapitaal verhogen, verlagen, beschermen of bedreigen. Waardecreatie wordt gerealiseerd door waardedrijvers die samenhangen met verschillende vormen van kapitaal. Rendement op geïnvesteerd kapitaal (capital stewardship) wordt uitgedrukt in prestatie-indicatoren. Maas (2011) rekt het verder op van outputmeting naar impactmeting. Zij beschrijft als kenmerken van impact: impact is het effect op de gebruiker, beneficiary of maatschappij; er is een counterfactual nodig (als/dan); impact omvat ook de potentiële indirecte, onbedoelde en negatieve effecten. Er moet gestreefd worden naar duurzame maximalisering van het rendement op het geaggregeerde kapitaal (zoals intellectueel kapitaal, rendement op CO₂-productie of rendement op samenwerkingsverbanden: duurzame relaties).

King (2011) schrijft in zijn column over UNCTAD-ISAR en de World Conference of Accountants waar hij en de auteur van dit artikel ieder in 2010 een key note speech hebben gehouden over integrated reporting. King zoomde daarbij in op governance en Kamp-Roelands op integrated reporting. Besturen moeten gericht zijn op de langetermijnduurzaamheid van de bedrijfsvoering. “The formula is simple: No planet, no people, no profit. Integrated reporting does not replace financial reporting. It is an evolution of financial reporting, whose time has come because of the crises of our time.”

Orij and De Bruijn (2012) concluderen dat verschillen tussen landen op het terrein van economisch instituties invloed hebben op maatschappelijke verslaggeving. De marktvrijheid wordt door ondernemingen misbruikt om minder transparant te zijn. Zij zien dat stakeholdergerichtheid zelf zorgt voor een hoger niveau van maatschappelijke ondernemingsverslaggeving. Anders dan verondersteld is het rechtssysteem, en het daarmee samenhangende corporate governance-systeem, niet direct gekoppeld aan het niveau van maatschappelijke ondernemingsverslaggeving.

Ook in deze periode zien we in het MAB diverse onderzoeken naar transparantie over duurzaamheid en waardecreatie door vooral beursgenoteerde ondernemingen. Maas et al. (2014) zien dat vrijwel alle AEX- en AMX-ondernemingen rapporteren over duurzaamheid en de helft van deze bedrijven doet dat via een apart duurzaamheidsverslag. Zij zien ook dat bij het gebruik van duurzaamheids-KPI’s de nadruk ligt op resultaten uit het verleden, zogenoemde ‘lagging’-indicatoren. Deze indicatoren geven geen informatie over de risico’s of kansen van duurzaamheid, en ook niet over hoe aan duurzaamheid wordt gewerkt, hoe vorm is gegeven aan duurzaamheidsmanagement en hoe dit wordt geïntegreerd in de bedrijfsprocessen. Braam (2014) laat door onderzoek zien dat er meer informatie wordt gepubliceerd als: (1) bedrijven grotere hoeveelheden CO₂ uitstoten (meer vervuilende bedrijven) (2); bedrijven bij het duurzaamheidsverslag externe assurance hebben; en (3) het grotere en beursgenoteerde bedrijven zijn. Hij concludeert dat ondernemingen selectief en in beperkte mate inzicht geven in hun werkelijke milieuactiviteiten, waardoor de milieu-informatie mogelijk niet indicatief is voor hoe bedrijven daadwerkelijk omgaan met (potentiële) negatieve effecten die hun bedrijfsactiviteiten (kunnen) hebben op met milieu. Hurks et al. (2015) zien dat de 38 onderzochte ondernemingen die meedoen aan het IIRC-pilotproject de transparantie over waardecreatie goed laten zien, maar dat de relatie tussen de kapitalen en het proces van waardecreatie nog onvoldoende transparant is. Ook is er betrekkelijk weinig aandacht voor kansen. Opvallend is dat de meerderheid assurance heeft.

In Europa krijgen Europese beursgenoteerde ondernemingen met meer dan 500 werknemers en banken en verzekeraars vanaf 2017 verdere verplichtingen om transparanter te worden over hun milieu- en sociale prestaties, mensenrechten en preventie van corruptie en omkoping. Hoewel deze wetgeving aangevuld wordt met non-binding guidelines leidt dit niet tot het gewenste effect. De vrijheid die wordt gegeven aan de invulling van wat nu echt relevante duurzaamheidsaspecten zijn en hoe hierover te rapporteren leidt tot onvergelijkbare informatie in de praktijk (Kamp-Roelands et al. 2019). Zij zien ook dat de informatie van AEX- en AMX-ondernemingen te oppervlakkig blijft en dat er te weinig zicht is op te de echte inbedding van duurzaamheid en waardecreatie in de organisatie. Daarbij is gekeken naar de transparantie over de SDG’s, het Klimaatakkoord van Parijs, de strategie, het gebruik van scenario-analyses, langetermijndoelstellingen, inbedding van duurzaamheid in de governance, in de remuneratie, de prestaties en de uiteindelijke impact. Nandram and El Harchaoui (2020) zien ook dat er over waardecreatie verschillend wordt gerapporteerd, op een te hoog niveau en dat het te weinig gaat over waardevernietiging en de lange termijn en de concrete effecten van de strategie op het bedrijfsmodel. De veranderende perceptie op waarde is niet alleen te zien bij de grotere beursgenoteerde ondernemingen. Van Zetten-Donkersloot and Van der Ven (2021) laten aanvullend op de NEMACC-publicatie (2013) over integrated reporting zien hoe het denken in waardecreatie voor stakeholders ook toegepast kan worden in het MKB.

Van der Hoeven and Bossert (2019) kijken naar waardecreatie voor de onderneming, gerelateerd aan de bereidheid om te investeren in duurzame innovaties. Zij zien dat daarbij de volgende factoren een rol spelen:

1. de maatschappelijke baten;
2. de samenwerking voor ketenefficiëntie;
3. de netwerkonzekerheden;
4. de financiële responsiviteit; en
5. de persoonlijke contacten.

Dit zijn ook aspecten die we terug zien komen bij immateriële vaste activa.

Het gaat in deze periode over waardecreatie in de zin van bijdragen aan duurzame ontwikkeling. De Sustainable Development Goals (SDG’s), die in 2030 vernieuwd moeten worden, zijn de internationale stip op de horizon en steeds meer ondernemingen verwijzen bij hun strategie over waardecreatie naar de SDG’s (Kamp-Roelands et al. 2021). De invoering van de CSRD en de bijbehorende verslaggevingsstandaarden moeten leiden tot meer vergelijkbaarheid en uiteindelijk tot hoe er gezamenlijk aan deze mondiale doelstellingen voor duurzaamheid wordt gewerkt. De onderwerpen die ondernemingen in ogenschouw moeten nemen om hun positieve waardecreatie te vergroten en hun waardevernietiging te voorkomen of te verminderen worden weergegeven in de CSRD en verder gedetailleerd in de Europese standaarden (Europees Parlement en de Raad 2022). In de CSRD wordt ook een relatie gelegd tussen duurzaamheidskwesties, waardecreatie door de onderneming en immateriële middelen.

Essentiële immateriële middelen worden in de CSRD omschreven als niet-fysieke middelen waarvan het bedrijfsmodel van de onderneming fundamenteel afhangt en die een bron zijn voor de waardecreatie van de onderneming. Daarbij moet worden gedacht aan sociale aspecten, zoals vaardigheden, competenties en ervaring van werknemers, hun loyaliteit aan de onderneming, en aan de kwaliteit van de relaties die de onderneming met haar belanghebbenden heeft. De CSRD gaat, net als de eerdere NFRD, voor het identificeren van relevante onderwerpen uit van de dubbele materialiteit, dat wil zeggen zowel over de effecten van de activiteiten van de onderneming op mens en milieu als over de wijze waarop duurzaamheidskwesties de onderneming beïnvloeden. Het gaat bij waardecreatie daarom zowel om de waardecreatie voor stakeholders als om de waardecreatie voor de onderneming. De Waard (2021) maakt zich zorgen over de impact van de CSRD op het geïntegreerd laten zien van wat de waardecreatie is. Kamp-Roelands et al. (2021) onderzoeken de geïntegreerde waardecreatie en in het bijzonder ook de uiteindelijke impact. Het onderzoek laat zien dat alle omschrijvingen van de ‘purpose’/missie verschillend zijn en varieert van een relatie tot het verbeteren van leven, het verbeteren van het milieu tot het relateren aan een betere wereld. De helft van de ondernemingen koppelt dit heel concreet aan het bedrijfsmodel en de langetermijndoelstellingen. Hoewel alle ondernemingen proactief rapporteren over waardecreatie en impact en hieraan een eigen invulling geven blijft de echte inbedding van de lange termijn achter. Dat blijkt uit het ontbreken van concrete strategische informatie zoals over langetermijndoelstellingen, het ontbreken van vergelijkbaarheid, de balans in de informatie op lange termijn, het ontbreken van informatie over de transitie naar een duurzaam bedrijfsmodel en concrete, relevante indicatoren voor impact.

De waardecreatie voor de onderneming en die voor stakeholders zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het inzichtelijk maken van het bedrijfsmodel en hoe een onderneming reageert op kansen en risico’s om toegevoegde waarde te kunnen (blijven) leveren voor stakeholders op zes verschillende kapitalen, staat daarin centraal. De besproken onderzoeken laten zien dat ondernemingen dit model steeds meer gebruiken om hun waardecreatie te laten zien. Opnieuw gaat het niet alleen om de uitkomsten van waardecreatie, maar ook om de inrichting van het proces van waardecreatie. Door de SDG’s ontstaat ook een mondiaal uitgangspunt voor hoe een duurzame economische samenleving eruit zou moeten zien. De Europese Commissie komt met wetgeving over meer transparantie op het gebied van milieu, werknemersaspecten, mensenrechten en preventie van corruptie en omkoping door grote beursgenoteerde ondernemingen. In de jaren 2020 tot heden krijgt de invulling van wat waardecreatie zou zijn, steeds meer vorm. De Europese Commissie komt met een samenstel aan wetgeving, waarvan de CSRD heel gedetailleerd invulling geeft aan wat gerapporteerd moet worden over duurzaamheid. Daarvoor worden twee uitgangspunten gebruikt: de toegevoegde waarde voor de onderneming en de toegevoegde waarde voor stakeholders. Opnieuw gaat het zowel over de uitkomsten als het proces. De mate waarin dit inzichtelijk gemaakt kan worden (en impliciet hoe dit ingericht wordt), wordt zowel op procesniveau als op het niveau van de indicatoren steeds verder gedetailleerd. De onderwerpen zijn niet zozeer verschillend als in de jaren zeventig, maar de mate van detaillering is dat wel. Er wordt gesproken over duurzaamheid en niet zozeer meer over waardecreatie. Opvallend is wel dat de economische aspecten, zoals innovatie, werkgelegenheid (in de keten) en de betaalde belastingen ontbreken. Wel wordt er meer nadruk gelegd op de financiële consequenties van duurzaamheid voor de onderneming, zowel positief als negatief. Het gaat om de invloed van duurzaamheid op zowel de materiële waarde als de immateriële waarde van de onderneming.

De ontwikkelingen in de artikelen laten zien dat waardecreatie zich steeds verder heeft verbreed: het gaat over meer verschillende onderwerpen dan alleen geld en het gaat over waarde voor meer typen stakeholders dan alleen de aandeelhouder. Ook is het waardecreatieproces geen ‘black box’ meer voor stakeholders. Er is een behoefte ontstaan om steeds meer inzicht te krijgen hoe ondernemingen hier concreet op sturen. Door de jaren heen is er steeds meer wetgeving gekomen op dit gebied; eerst meer gericht op verantwoordelijkheden, later meer op transparantie en gedrag. Deze wetgeving wordt steeds gedetailleerder, zodat er meer uniformiteit ontstaat over transparantie over waardecreatie en het verminderen van waardevernietiging. De rol van ondernemingen als rentmeester of steward van belangrijke middelen voor de huidige en toekomstige generaties wordt steeds verder ingevuld. Tegelijkertijd laten de onderzoeken ook zien dat meer transparantie niet automatisch leidt tot betere prestaties.

Het 100-jarig bestaan van het MAB is een kantelpunt op het gebied van duurzaamheid en waardecreatie. De toegenomen hoeveelheid artikelen sinds 2023 laat zien dat steeds meer onderzoekers in het onderwerp geïnteresseerd raken. De CSRD-wetgeving is een duidelijke stimulans. De CSRD is gedetailleerd over wat er van transparantie over waardecreatie wordt verwacht en sluit daarvoor aan bij bekende kaders, zoals OESO, ILO en UN Global Compact. Ook de SDG’s zijn een gezamenlijke ‘taal’ voor de richting die we uitgaan op het gebied van waardecreatie en dit zien we verwerven in rapportering door ondernemingen, maar ook door overheden. Door transparant te zijn over waardecreatie, wordt de dialoog gestimuleerd en zou er uiteindelijk ook een andere mindset ontstaan bij bestuurders, investeerders, accountants en andere stakeholders. Dit zou de transitie naar duurzaamheid moeten versnellen. Zo zien we dat geleidelijk aan steeds meer mensen en organisaties de perceptie laten vallen dat waarde uitsluitend financieel wordt uitgedrukt en dát hebben we nodig hebben voor een duurzame economische samenleving. In hoeverre wetgeving effectief blijkt te zijn voor een andere mindset over waardecreatie zal uit de komende MAB-artikelen gaan blijken. Er komt ongetwijfeld meer inzicht in de manier waarop ondernemingen invulling gaan geven aan hun economische, milieu- en sociale waardecreatie, waarbij ze rekening houden met de korte, middellange en lange termijn. De publicaties tot op heden laten echter zien dat we al ruim 50 jaar weten welke richting langetermijnwaardecreatie op zou moeten gaan, maar dat de concrete acties en inbedding van langetermijnwaardecreatie langzaam verlopen.