In de afgelopen honderd jaar zijn effectief en efficiënt werkende processen één van de belangrijke thema’s in het vakgebied geweest. In de vroege 20^e eeuw, zie bijvoorbeeld Roet (1925) en Polak (1926a, 1926b), lag de nadruk op efficiëntie van administratieve processen, standaardisatie van werkmethoden via onder meer het toepassen van moderne boekhoudprincipes en kostenanalyse. In deze artikelen werd de basis behandeld voor het begrip van het sturen op efficiëntie in de bedrijfsvoering en de ontwikkeling van normen en standaarden om werkprestaties te meten. Ook methoden om kosten te verlagen en kosten van de processen te budgetteren werden behandeld. De oprichting van het Nederlands instituut voor Efficiëntie in 1926 illustreert een toenemende erkenning van de waarde van samenwerking en kennisdeling op het vlak van efficiëntieverbetering.

Ook in de jaren 1930 en 1940 lag de focus op onderwerpen als kostenanalyse, voorraadbeheer en methoden voor het verlagen van kosten in industriële ondernemingen. Het belang van gedegen financiële planning en beheer werd steeds meer gezien.

In de jaren vijftig benadrukte Starreveld (1957) het belang van efficiëntie in de administratie door het toepassen van goede formulierontwerpen en automatisering van informatiestromen.

In de daaropvolgende decennia ontstond groeiende interesse voor de kwaliteit van informatie (naast betrouwbaarheid ook de relevantie). Van Egten en Van der Pijl (Van Egten and Van der Pijl 1991) behandelen in hun artikel ‘De kwaliteit van Informatie’ de belangrijke vraag wat ‘kwaliteit’ betekent in de context van bestuurlijke informatie.

Ook operationele audits (Driessen and Molenkamp 1992; Paape 1992) komen als instrumenten voor het beoordelen van de efficiëntie en effectiviteit aan de orde.

De ontwikkeling van de artikelen over efficiëntie en effectiviteit in het MAB weerspiegelt de evolutie van managementpraktijken en theoretische inzichten door de decennia heen. Deze artikelen zijn nog steeds zeer lezenswaardig en bieden waardevolle lessen en perspectieven voor hedendaagse managers en beleidsmakers die streven naar efficiënte en effectieve bedrijfsvoering op basis van de juiste bestuurlijke informatie. De artikelen benadrukken het belang van tijdige, betrouwbare informatie en hierin werden de intrinsieke kwaliteitseisen van informatiesystemen vanuit zowel technologisch als gebruikersperspectief onderzocht.

Het streven naar efficiëntie van de administratie breidde zich uit tot vraagstukken op het gebied van het uitbesteden van financiële functies en de implicaties daarvan (Van der Horn 2000; Langenberg 2010).

Ook de toenemende rol van de Interne Audit-afdeling bij strategiebepaling kwam begin deze eeuw aan de orde in combinatie met de integratie van risicomanagement in organisaties. Zie bijvoorbeeld (Paape et al. 2005) in ‘Internal Audit on the Rise’.

De opkomst van big data in de afgelopen 15 jaar bood nieuwe mogelijkheden voor het maken van financiële prognoses en het onderbouwen van business cases (Van de Ven and Van Raaij 2018). Ook de organisatorische kant blijft in beeld zoals het belang van non-verbale componenten in audits (Gaiser and Van Bekkum 2022).

Terugkijkend naar de ruim 80 artikelen over het belang van bestuurlijke informatieverzorging voor de efficiëntie en effectiviteit van processen tekent zich een patroon af waarbij de klassieke planning- en controlcyclus in combinatie met het doen van ad-hoc-onderzoeken wordt ondersteund door het uitvoeren van data-analyse en het toepassen van artificiële intelligentie. Vooruitkijkend zal dit patroon zich ook de komende jaren waarschijnlijk verder ontwikkelen.

De artikelen op het vlak van betrouwbaarheid van informatie in het MAB weerspiegelen niet alleen de ontwikkeling van boekhoudpraktijken en interne controlemechanismen in de afgelopen 100 jaar, maar ook de veranderende rol van externe en interne accountants en controllers in organisaties.

Janssens (1934a, 1934b) introduceert de naam Administratieve Organisatie in een tweeluik van artikelen. Hij behandelt hier thema’s als de organisatie van de administratieve taken, de rol van de boekhouding, statistieken, kostenberekening en planning.

In de naoorlogse periode (Ras 1949; Moret 1949) werd de rol en de verantwoordelijkheid van interne accountants, evenals de botsing tussen de adviserende en de controlerende functie (het collisiegevaar), voor het eerst verkend. Het belang van een effectieve interne controle voor bedrijven werd hiermee benadrukt.

In de jaren daarna legden auteurs als Joels (1963) de nadruk op administratief-organisatorische problemen, de vraag hoe interne controle toe te passen op voorraden, en de rol van een goede inrichting van het rekeningstelsel ter ondersteuning van de besluitvorming. Ook het belang van goed ingerichte boekhoudsystemen om te komen tot betrouwbare informatie kreeg nadruk.

Ten Wolde (1980) schreef over de uitdagingen die technologische vooruitgang en globalisering met zich meebrachten voor bijvoorbeeld betalingsorganisaties en de inrichting van betalingsprocessen. Ook het effect van het internet op de betrouwbarheid van informatie werd behandeld (Emanuels and Van Leeuwen 2002). Deze ontwikkeling heeft zich eigenlijk tot in het heden voortgezet.

Wallage (2000) benadrukt het cruciale belang van de relatie tussen auditcomités en externe accountants voor het waarborgen van de betrouwbaarheid van de bestuurlijke informatieverzorging. De afgelopen 25 jaar is het thema interne controle steeds nadrukkelijker aan de orde gekomen (Wallage and Van Leeuwen 2010). Aspecten die hierbij aan de orde komen zijn onderwerpen als het voorkomen van fraude, de rol die zogenaamde soft controls spelen, de inzet van data-analyse bij het uitvoeren van cijferbeoordelingen en het leggen van verbanden, de (on)mogelijkheden die in control statements bieden en de rol die controllers, toezichthouders en accountants spelen bij het thema interne controle.

Deze ontwikkelingen doortrekkend, zullen thema’s als het voorkomen van fraude en het vinden van een balans tussen de organisatorische kant van interne controle in combinatie met de rol van data-analyse ook de komende jaren naar verwachting in het MAB aan bod komen.

Wet- en regelgeving op het vlak van bestuurlijke informatieverzorging spelen een belangrijke rol bij het waarborgen van zowel de transparantie als de integriteit van de interne en externe verantwoordingsinformatie. Hierna zijn enkele voorbeelden van artikelen hierover opgenomen.

Blokdijk (Blokdijk 1997) onderzocht het concept van rechtmatigheid en benadrukte het belang van het voldoen aan wetgeving (legaliteitscontroles). Verwaal en Donkers (Verwaal and Donkers 2001) keken naar de impact van douaneprocedures op internationale handelsactiviteiten en de controle daarop.

Het begin van de 21^e eeuw werd gekenmerkt door reacties op financiële schandalen en pogingen tot hervormingen. Van Leeuwen (2005) en Van Leeuwen and Wallage (2007) onderzochten bijvoorbeeld de invloed die de vereisten van de Amerikaanse Sarbanes-Oxley wet had op het geven van transparantie over de evaluatie van interne controles.

Galle (2013) onderzocht het principe ‘pas toe of leg uit’ op de corporate governance in Europa. Bogstra e.a. (Bogtstra et al. 2020) pleitten voor het principe ‘pas toe of leg uit’ voor een beter inzicht in de risico’s die organisaties lopen als gevolg van het niet voldoen aan wet- en regelgeving.

Deze trends doortrekkend zullen nieuwe fraudes zich helaas blijven voordoen en zal als gevolg daarvan de roep om strakkere wet- en regelgeving op het vlak van governance blijven toenemen. Nieuwe wetgeving en artikelen hierover zullen de komende jaren dan ook terug blijven komen.

Vanaf 2024 moeten grote bedrijven in de EU rapporteren over hun duurzaamheid: de Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD). De nieuwe regels gelden in 2024 en 2025 alleen voor grote bedrijven. Toch zullen mkb’ers al met de CSRD te maken krijgen. Dit komt doordat grote bedrijven in het verslag duidelijk moeten maken hoe hun hele keten presteert op het gebied van duurzaamheid. Zij vragen daarom bij hun kleinere toeleveranciers om informatie die zij zelf nodig hebben voor hun duurzaamheidsrapportage. Het voldoen aan deze regelgeving op het vlak van duurzaamheid zal tot nieuwe publicaties op het vlak van bestuurlijke informatieverzorging gaan leiden.

Het beveiligen van waarden was ook in de jaren ’20 van de vorige eeuw al een belangrijk onderwerp. Artikelen zoals ‘Fraude door middel van telmachines’ (Polak 1926a) en ‘Interne controle rond de betaling van Weeklonen’ (Roet 1925) zijn voorbeelden hiervan.

Naarmate de economische omgeving veranderde, ontstond er een grotere nadruk op het beoordelen van kredietwaardigheid en de controle hierop. Een voorbeeld hiervan vormt het artikel ‘Het beoordelen van kredietwaardigheid’ (Van Frederikslust 1974). Ook de beveiliging en bewaking van voorraden is hierbij aan de orde. Zo onderzocht Te Rijd (Te Rijdt 1978) methoden voor het evalueren van financiële risico’s en het verbeteren van voorraadbeheer.

Naarmate globalisering en complexiteit toenamen, groeide ook de noodzaak om fraude en diefstal te bestrijden en corruptie te voorkomen. Het artikel ‘Een exploratief onderzoek naar fraude in de financiële rapportage’ (Emanuels and Linke 2009) gaat op zoek naar de oorzaken van rapportagefraude en de mogelijkheden om dit type fraude te voorkomen.

In het tijdperk van toenemende digitalisering en data-analyse is het verstandig om niet alleen te focussen op harde controlemechanismen, maar ook op zogenoemde ‘soft controls’ en menselijk gedrag. Een artikel zoals ‘De harde noodzaak van soft controls’ (Soeters 2013) onderzoekt het belang van menselijk gedrag en ‘zachte’ controlemechanismen op het bevorderen van effectief financieel beheer en het voorkomen van frauduleuze activiteiten.

Vooruitkijkend zal de wens om fraudes en diefstal te voorkomen het ontwikkelen van technieken en administratieve methoden om de waarden van een organisatie te beveiligen waarschijnlijk blijven bevorderen.

De ontwikkelingen, van de vroege stadia van mechanisatie tot de complexe informatietechnologiesystemen van vandaag, hebben het landschap van zowel de economie als het bedrijfsleven maar ook dat van de bestuurlijke informatieverzorging ingrijpend veranderd.

In de jaren 1920 en 1930 begonnen schrijvers zoals L. Polak de fundamenten te leggen voor de relatie tussen mechanisatie en boekhouding. Artikelen over kantoormachines, telmachines en planborden mondden uit in het artikel ‘De invloed van mechanisatie op de boekhouding’ (Polak 1927a, 1927b), waarin Polak de noodzaak van interne controle en de betekenis ervan voor boekhoudpraktijken benadrukte.

Naarmate de elektronische technologie zich ontwikkelde werden ook de gevolgen hiervan voor de boekhouding verkend. Boschs werk over de betekenis van elektronische techniek voor de administratie (Bosch 1954, maart) markeerde het begin van een verschuiving naar meer geautomatiseerde boekhoudpraktijken.

In de jaren 1960 en 1970, met de opkomst van computers, begonnen schrijvers zoals Nathans (1962a, 1962b, 1962c) de organisatorische impact van deze nieuwe technologie te onderzoeken. Dit leidde tot het ontstaan van nieuwe spelers binnen de organisatie op het vlak van bestuurlijke Informatieverzorging. Nathans’ werk over de organisatorische plaatsing van computercentra en de rol van interne controle hierop (1962a, 1962b, 1962c) benadrukte de noodzaak van interne controle bij informatieverwerking. Ook het beroep van IT auditor ontstond. Nuijten and Van der Pijl (2003) onderzochten de rol van IT auditors bij het auditen van IT-projecten. Tegelijkertijd identificeerde Vaassen (2003) de verhoogde bedrijfsrisico’s die gepaard gaan met ERP-systemen en de noodzaak om deze risico’s te beheersen.

In de jaren 1980 en 1990 werd al in het MAB gepubliceerd over het toepassen van expertsystemen. Schrijvers zoals F. de Koning (De Koning 1990) onderzochten de implicaties van expertsystemen en EDP-auditprocedures op de boekhouding en informatieverzorging. Deze artikelen belichtten de groeiende complexiteit van informatiesystemen en de noodzaak van geavanceerde controlemaatregelen. Ook kwesties zoals informatiemanagement, nieuwe informatietechnologieën en de problematiek van interne controle bij end-user computing kwamen aan de orde.

Het begin van de 21^e eeuw markeerde een tijdperk van opwinding rond de opkomst van het internet en het doen van e-business en nieuwe standaarden voor elektronische rapportage. Emanuels and Van Leeuwen (2002) beschreven hoe e-business leidde tot een verandering van de bestaande organisatorische relaties door het gebruik van internet voor communicatie en transacties.

Naarmate de technologie verder evolueerde, brachten nieuwe ontwikkelingen zoals digitalisering, kunstmatige intelligentie (AI) en cybersecurity nieuwe uitdagingen en kansen met zich mee voor bestuurlijke informatieverzorging. Tammenga (2020) en Sandu et al. (2022) richtten zich respectievelijk op de toepassing van AI bij risicobeheer en de noodzaak om AI-algoritmen te auditen om het publieke vertrouwen te behouden.

De technologische innovatie en de bijbehorende uitdagingen zullen zich ook de komende tientallen jaren blijven voortzetten. Dit voortdurende proces van innovatie en aanpassing belooft een boeiende toekomst te bieden voor het beheer van informatie in organisaties en artikelen die daarover in het MAB zullen worden gepubliceerd.

In 1963 verscheen in het MAB een boekbespreking van een boek van Starreveld (De Jong 1963), waarin het boek ‘Leer van de Administratieve Organisatie’ door Starreveld werd besproken. In dit boek werd de typologie voor het eerst geïntroduceerd. Dit baanbrekende boek vormt nog steeds de basis van het accountancyonderwijs in Nederland (zie bijvoorbeeld Bergsma and Van Leeuwen (2021)). De daarin geïntroduceerde typologie is gericht op de het vaststellen van de betrouwbaarheid van de bestuurlijke informatie en hanteert als indelingscriterium primair de aard van de bedrijfsactiviteiten volgens het waardenkringloopproces. Daarbinnen worden organisaties geordend naar de afnemende mogelijkheid om de controle op de volledigheid van de opbrengstverantwoording te baseren op het verband tussen opgeofferde en verkregen waarden dat te onderkennen is binnen de waardenkringloop.

Door de jaren heen zijn, lang voor de typologie van Starreveld gepubliceerd werd, artikelen verschenen in het MAB die de invloed van het primaire proces van een organisatie op de interne controle in beeld brachten.

In 1924, in een tijd waarin mechanisatie in opkomst was, beschreef Roet (1924) een voorstel voor een efficiënte informatieverzorging van ‘den Postchéque- en Girodienst’. In dezelfde periode benadrukte Jacobs in zijn artikel ‘Controle der Gemeentefinanciën’ (Jacobs 1924) het belang van een goede financiële controle, vooral in de context van gemeentelijke financiën. Textors werk (Textor 1947, 1948) benadrukte de evolutie van overheidsadministratie en de noodzaak van structurele veranderingen op het vlak van overheidsfinanciën. Textors latere artikel (Textor 1952) behandelde de interactie tussen beleid en controle in overheidsorganisaties. In de jaren ’60 en ’70 begonnen onderzoekers zich meer te richten op de efficiëntie van overheidsdiensten en de rol van kostenanalyse en prestatiebudgettering. Van Dongen (1960) benadrukte het belang van nieuwe budgetteringstechnieken en de rol van financiële gegevens bij het nemen van beslissingen in de publieke sector.

Naarmate we het einde van de jaren ‘90 naderen, verschoof de aandacht naar de integratie van IT-systemen in organisaties. Thiadens (1995) onderzocht de impact van IT-implementaties op overheidsorganisaties. Bonnema (2004) beschreef de weerzin tegen overgang naar het baten-lastenstelsel bij de overheid.

Ook productiebedrijven kwamen aan bod. Zo behandelde Van der Velden (1946) in zijn werk ‘De vertraagde aanpassing der fabricagekosten in industrieele ondernemingen’ strategieën voor het beheersen van kosten van verschillende productiescenario’s.

In de vroege jaren ‘90 richtten onderzoekers zoals Piet (1990a, 1990b) zich op specifieke aspecten van interne controle, zoals afvalbeheer in productiebedrijven en de afvalbranche. Zijn artikelen benadrukten het belang van efficiënte processen en nauwkeurige gegevensregistratie om milieuschade te voorkomen.

Ook financiële instellingen kwamen aan bod. Het artikel ‘De interne controle bij de rekening-courantverwerking van algemene banken’ door Genderen (1974) onderzocht de uitdagingen en mogelijkheden van interne controle in de financiële sector.

Ook werden nieuwe typologieën geïntroduceerd. Het artikel van Kluskens and Van der Wijst (2004) introduceerde de categorie “Informatie verwerkende organisaties”. Ook deze nieuwe typologieën vonden later een plek in de leerboeken.

Ontwikkelingen in de techniek en ICT zullen tot een aanpassing van de businessmodellen van organisaties blijven leiden en daardoor zullen ook in de toekomst nieuwe typologieën en artikelen daarover ontstaan.

Artikelen over de grondslagen van het vak bestuurlijke informatieverzorging zijn van alle tijden. Zo behandelde Paardekooper (1925a, 1925b, 1925c) al de principes van de inrichtingsleer. Zijn artikel focuste zich op de constructie en principes van het boekhoudsysteem en benadrukt het belang van het handhaven van financieel evenwicht in de boekhouding en de rol van het inventariseren. Ook Janssens (1934a, 1934b) behandelde al het belang van een goede administratieve organisatie voor de effectiviteit en efficiëntie van een organisatie.

Het artikel van Frielink (1947) ‘De theoretische grondslagen der administratieve inrichtingsleer’ mag hier niet onvermeld blijven. Het artikel bespreekt de evolutie van bedrijfseconomie en administratieve technieken. De kern betreft het samenvatten van gegevens voor duidelijke inzichten en delegatie van verantwoordelijkheden. Vervolgens wordt het belang van rapporteren als product van de administratie benadrukt, waarbij inzicht moet worden gegeven in de prestaties van het management.

In de vijftiger jaren beginnen artikelen te verschijnen over het belang van interne controle voor het uitoefenen van accountantscontroles (Van Rietschoten 1954; Meij 1956). In 1957 treffen we voor het eerst de term controller aan (Koning 1957). Het belang van de bestuurlijke informatieverzorging voor besluitvorming (Van de Woestijne 1960) wordt ook al vroeg onderkend. Het artikel van Van Leeuwen (1999) borduurt voort op dit thema en introduceert voor het bepalen van de relevantie van informatie om te komen tot betere besluiten een nieuwe typologie (de relevantietypologie of tol typologie).

De relatie tussen het nemen van beleidsbeslissingen en de voorbereiding daarvan op basis van betrouwbare informatie wordt nader toegelicht. Geleidelijk aan wordt de rol van informatietechnologie en de wijze waarop daarop controle kan worden uitgeoefend ook meer en meer beschreven (Wilschut 1985). Het artikel van Kocks (1999) bespreekt de evolutie en relevantie van het vakgebied administratieve organisatie (AO) en in het bijzonder die van boekhoudkundige informatiesystemen.

In het begin van deze eeuw komt het onderwerp risicomanagement mede naar aanleiding van een aantal schandalen meer en meer voor in het MAB. Een fundamenteel nieuwe richting van publicaties volgt na verschijnen van de “brede” scope COSO ERM, als gevolg van onder meer de fraudes bij Enron en Worldcom (Emanuels and De Munnik 2006).

Het artikel van Wallage (2010) gaat in op de werking van het brein en hoe dat reageert op prikkels vanuit accountingsystemen. De laatste jaren wordt het thema soft controls (Kaptein and Vink 2012) steeds meer tot het vakgebied bestuurlijke informatieverzorging gerekend als onderdeel van de controle-omgeving. Hierin komen onder meer de effecten aan de orde die het uitvoeren van controles op het gedrag van werknemers heeft.

Het vakgebied bestuurlijke informatieverzorging heeft in de loop der tijd eigen onderzoeksmethodieken ontwikkeld. Het artikel van Vaassen (2000) geeft hiervan een overzicht.

Ontwikkelingen van inzichten in het menselijke gedrag en in het bijzonder die van managers en bestuurders zullen blijven leiden tot nieuwe inzichten in de grondslagen van het vak en vooruitkijkend tot nieuwe publicaties over deze onderwerpen blijven leiden.

Een beschouwing over het werk van Starreveld in het MAB kan uiteraard niet achterwege blijven. Maar liefs 12 artikelen van zijn hand zijn er in het MAB verschenen, waarvan de eerste artikelen al tussen 1930 en 1940 in het MAB gepubliceerd werden. Deze artikelen (Starreveld 1934a, 1934b, 1935, 1936) focussen zich op het belang van efficiënte boekhoudmethoden door het gebruik van telmachines en tabelformulieren. Dit thema wordt door hem later weer opgepakt (Starreveld 1957), waarbij hij de rol van automatisering bespreekt en de beperkingen ervan bij administratieve processen. Ook in zijn artikel (Starreveld 1977) komt de rol van automatisering aan de orde. In dit artikel wordt de relatie tussen administratieve organisatie, informatievoorziening en informatica behandeld.

Starreveld richt zich vervolgens in drie artikelen in het MAB op de relatie tussen de administratie en de organisatie en de ontwikkeling van het administratie-begrip (Starreveld 1960, 1961a, 1961b, 1961c). Daarnaast gaat hij in op de aard van het administratieve proces met een focus op systematische informatieverwerking en het belang van het maken van groepering, berekeningen en vergelijkingen ten behoeve van besluitvorming op basis van de vastgelegde gegevens. In zijn artikelen over de resultaatanalyse binnen productiebedrijven (Starreveld 1962, 1963) zoomt hij in op het bepalen van efficiëntie en bezettingsresultaten.

In het artikel ‘Bedrijfsleiding en Informatie-economie’ (Starreveld 1965) gaat hij in op het thema informatie-economie (aanbod van en vraag naar informatie binnen een organisatie). Hij definieert hier informatie als een begrip met immateriële inhoud dat bij moet dragen aan menselijke kennis.

Het artikel van Starreveld uit 1968 (Starreveld 1968) gaat in op de reikwijdte en beperkingen van onderzoeken naar administratieve organisaties. Het belang van een goed functionerende administratieve organisatie voor de algehele efficiëntie van een organisatie komt ook in dit artikel aan de orde.

Starreveld heeft zich door de jaren heen ontpopt als een breed binnen het vakgebied bestuurlijke informatieverzorging publicerende auteur, die geschreven heeft over de meeste thema’s binnen het vakgebied.