Op basis van het relevante trefwoord ben ik nagegaan in hoeverre aan het onderwerp in het MAB aandacht is besteed (met peildatum 1 april 2024). Daarbij heb ik gezocht op zowel de term ‘beginsel’ als de term ‘principe’, dus bijvoorbeeld continuïteitsbeginsel en continuïteitsprincipe.¹

Ik heb niet geselecteerd op bijvoorbeeld ‘continuïteit’, ‘voorzichtigheid’ of ‘vergelijkbaarheid’ sec, omdat dit te algemene termen zijn die niet voldoende zijn toegespitst op het meer conceptuele karakter. Ook zou het onderzoek te omvangrijk worden: zo komt bijvoorbeeld het begrip ‘continuïteit’ voor in 816 artikelen, tegenover 22 artikelen met de term continuïteitsbeginsel/principe. Afgezien van de term ‘Conceptual Framework’ heb ik niet gezocht op de Engelstalige equivalenten.

Ik heb vervolgens van de artikelen kennisgenomen en daaruit een selectie gemaakt van de artikelen die betrekking hebben op het vakgebied externe verslaggeving. Artikelen op het gebied van accountantscontrole en fiscaliteit, waarin deze beginselen soms ook besproken worden, heb ik dus buiten beschouwing gelaten. Ook boekbesprekingen, de in oudere MAB’s voorkomende repertoria en verslagen van congressen heb ik niet in de selectie opgenomen.

In Tabel 1 geef ik een algemeen overzicht van de ‘scores’. In de paragrafen daarna ga ik in op de geselecteerde artikelen. Twee beginselen die ik in mijn artikel uit 2016 heb genoemd behandel ik niet, omdat zij in het MAB verder niet worden genoemd: het vergelijkbaarheidsbeginsel en het stelselmatigheidsbeginsel.

Uit Tabel 1 kan worden afgeleid dat in totaal 341 artikelen op het gebied van externe verslaggeving zijn verschenen waarin een raamwerk en/of beginsel is genoemd. Al deze artikelen heb ik inhoudelijk geraadpleegd en onderzocht op het trefwoord. Voor veel artikelen geldt dat alleen aan het raamwerk of beginsel wordt gerefereerd, zonder dat sprake is van een inhoudelijke analyse of reflectie. Die artikelen bespreek ik niet. Zo resteren 97 artikelen, waarop ik hierna meer of minder uitgebreid inga.

Het eerste artikel waarin over het CF in relatie tot het IASC wordt gesproken komt van Muis (1979), bestaande uit een (Engelstalige) rede, gehouden tijdens de derde Jeruzalem Conferentie, georganiseerd door het Instituut voor Accountants in Israël. Dit artikel is gepubliceerd in 1979, dus 10 jaar voordat het eerste CF werd gepubliceerd. Muis roept op om een CF te gaan ontwikkelen.

Burggraaff (1982), van 1980 tot 1982 voorzitter van het IASC (de enige Nederlander ooit), geeft in een rede voor de American Accounting Association (AAA) aan dat het IASC worstelt met de uitdaging om een eigen wereldwijd geldend CF te ontwikkelen en dat daarbij de vorderingen van de FASB in de Verenigde Staten met belangstelling worden gevolgd.

Een latere voorzitter van het IASC, David Tweedie (1999), benadrukt het CF als een belangrijk instrument om internationale harmonisatie te bewerkstelligen.

Als inmiddels het CF in 1989 is gepubliceerd, is Bak (1992) de eerste die met een inhoudelijke kritiek komt: dat betreft niet het CF zelf, maar zijn constatering dat bij het vaststellen van de specifieke regelgeving het stemgedrag van de leden belangrijker lijkt dan een consistente, op het CF gebaseerde, gedachtegang. Als voorbeelden noemt hij het afwijzen van de lifo-methode van voorraadwaardering (terwijl substantiehandhaving als mogelijk concept in het CF wordt aangegeven) en de (toenmalige) voorkeur voor het niet activeren van ontwikkelingskosten (waarbij ‘voorzichtigheid’ het wint van ‘relevantie’, zonder dat dit uit het CF volgt).

Het duurt een flink aantal jaren voordat er in het MAB weer kritische opmerkingen worden gemaakt bij dit CF. Dat gebeurt pas echt vanaf het moment dat er een Discussion Paper (DP) verschijnt om het CF te gaan aanpassen.

Langendijk (2005) heeft als bezwaar dat het CF geen keuze maakt op het gebied van waarderingsgrondslagen en instandhoudingsdoelstelling. Knoops (2007) is het niet eens met de eenzijdige nadruk op de doelstelling van ‘decision usefulness’ (nuttig voor de oordeels- en besluitvorming van gebruikers) en zou dat liever vervangen zien door het bredere ‘accountability’. De titel van zijn column luidt ‘Waar zijn de gebruikers?’. Knoops geeft aan dat wordt uitgegaan van vermeende informatiebehoeften van vermeende gebruikers en stelt vast dat onder de 170 comment letters op het Discussion Paper tot herziening van het CF er vrijwel geen reacties zijn van gebruikers.

Ook Van Offeren and De Bruijn (2007) behandelen de doelstelling. Zij betogen dat ‘decison usefulness’ vooral gericht is op de geconsolideerde jaarrekening, terwijl ‘stewardship’ (het afleggen van rekening en verantwoording) past bij de enkelvoudige jaarrekening.

Hoogendoorn (2008) bekritiseert de in het CF opgenomen balansbenadering: op basis van gebruikersbehoeften zou veeleer de winst-en-verliesrekening centraal moeten staan. Ook heeft hij kritiek op de ‘entity view’ die wordt gehanteerd in plaats van de ‘parent company view’ (rapportering vanuit de groep respectievelijk vanuit de moedermaatschappij), hetgeen onder andere leidt tot het niet afschrijven op goodwill.

Ter Hoeven (2013) heeft kritiek op het definiëren van een ‘reporting entity’ (de rapporterende eenheid) op basis van economische activiteiten en niet de juridische vorm. Hij stelt dat dit onderwerp geen plaats moet krijgen in het CF, omdat het aan de landen zelf is om eisen te stellen aan de rapportageverplichtingen.

Van Offeren et al. (2013) bespreken de wijzigingen die in 2010 zijn aangebracht, betreffende twee onderwerpen: het doel van financiële verslaggeving en de kwalitatieve kenmerken. Ze benadrukken als fundamenteel punt dat niet langer wordt gesproken over het CF voor de jaarrekening (‘financial statements’), maar van een CF voor financiële verslaggeving (‘financial reporting’), waarmee het toepassingsgebied is vergroot. Zij vinden dit geen goede ontwikkeling: ‘hoe ruimer de reikwijdte van het framework wordt, hoe minder scherp de doeleinden, elementen, verwerkings- en waarderingsgrondslagen kunnen worden bepaald.’ (p. 363). Bij beperking tot een CF voor de jaarrekening zou de ‘stewardship’-functie van financiële verslaggeving een gelijkwaardige betekenis krijgen naast de ‘decision usefulness’-functie.

In de geschiedenis van het MAB zijn diverse themanummers verschenen, waarbij er slechts één themanummer gewijd is aan beginselen van financiële verslaggeving: het nummer van januari 2016. Hierin werd de ED van de IASB in 2015, waarin wijzigingsvoorstellen van het CF werden gepresenteerd, besproken. Deze ED, anders dan die in 2010, bevatte alle hoofdstukken van het CF.

Na de inleiding op het themanummer is het eerste artikel in dit themanummer van Ter Hoeven (2016). Hij concludeert dat de IASB de ED vooral heeft aangepakt om keuzes te rechtvaardigen die de IASB in een eerder stadium bij de ontwikkeling van specifieke standaarden heeft gemaakt; keuzes die moeilijk verenigbaar waren met het oude CF. Ter Hoeven spreekt dan ook van een ‘filling the gap’-exercitie. Voorts constateert hij dat de IASB zijn vingers niet echt brandt aan conceptuele uitgangspunten die ten grondslag zouden kunnen liggen aan de winst-en-verliesrekening enerzijds en OCI (Other Comprehensive Income, directe mutaties in het eigen vermogen) anderzijds. ‘Vooral door het gebruik van relevantie als kapstokbeginsel voorkomt de IASB dat hij zich committeert aan conceptuele uitgangspunten in de ontwikkeling van de toekomstige standaarden.’ (p. 9). De IASB houdt dan ook naar zijn mening genoeg ruimte over om in de toekomst alle kanten op te kunnen met zijn keuzes in de ontwikkeling van toekomstige standaarden. Ter Hoeven vindt tegelijkertijd dat de IASB zich ook van zijn politiek sensibele en pragmatische kant laat zien door voorzichtigheid en ‘stewardship’ als begrippen weer op te nemen en het zo te verantwoorden dat de herintroductie van deze begrippen het CF inhoudelijk niet verandert. ‘Zo wordt voorzichtigheid in het kader van neutraliteit verantwoord, wat in ieder geval semantisch gezien als een opmerkelijke vondst kan worden beschouwd. Enige taalkundige acrobatie is hier de IASB niet vreemd.’ (p. 17), aldus Ter Hoeven.

Het tweede artikel is van mijn hand en gaat over het CF en de algemene beginselen (Hoogendoorn 2016). Ik stel daarin vast dat het op zijn minst opvallend is dat de traditionele algemene beginselen die in de EU Accounting Directive van 2013 en in Titel 9 (nog steeds) zijn opgenomen een zo beperkte plaats hebben gekregen in het CF. Dat was al zo bij het CF 1989 en dat is nog steeds zo in het CF 2010 en de ED. Dit zou niet altijd tot botsingen leiden. Soms is een algemeen beginsel wel opgenomen in het CF, maar op een minder prominente plaats, zoals het toerekeningsbeginsel, het voorzichtigheidsbeginsel en het beginsel van substance over form. Soms wordt het beginsel niet genoemd in het CF, maar wordt het wel gehanteerd in IFRS, zoals het stelselmatigheidsbeginsel. Ik heb in dit artikel aangegeven dat er twee beginselen zijn die een beperktere betekenis hebben in het CF en IFRS: het matchingbeginsel en vooral het realisatiebeginsel.

In het themanummer bespreekt vervolgens Backhuijs (2016) de definities van de elementen activa en vreemd vermogen en het daaruit resulterende eigen vermogen. In het bijzonder gaat hij in op niet-marktconforme transacties met de overheid, waarbij de definities van de elementen wel van marktconformiteit uitgaan. Ook gaat hij in op het in het CF niet verder uitgewerkte onderscheid tussen vreemd vermogen en eigen vermogen, waarbij Backhuijs aangeeft dat het CF hinkt op twee gedachten: het eigen vermogen als restantpost (de laagste betalingsrechten) en het eigen vermogen op basis van statutaire zeggenschapsrechten.

Brouwer (2016) bespreekt in het laatste artikel van het themanummer de aandacht die het CF wijdt aan rapportering over prestaties. Hij constateert dat het CF hier tekortschiet: het belang van relevante informatie over prestaties vraagt om een meer prominente plaats in het CF, en een meer genuanceerde aanpak. Dat gaat verder dan de afgrenzing tussen winst en verlies en het OCI: inzicht in prestaties vraagt in ieder geval om afzonderlijke informatieverschaffing over alle relevante attributen van het resultaat door een nadere onderverdeling van winst of verlies. Ook stelt Brouwer dat recycling (de overboeking naar winst of verlies vanuit het OCI) niet bijdraagt aan relevantie van het winstcijfer.

De in het themanummer geuite kritiek van Ter Hoeven en Brouwer op het ontbreken van een zelfstandige definitie van winst en verlies (of baten en lasten), en daarmee van een conceptuele afgrenzing met OCI, wordt gedeeld door Backhuijs et al. (2017).

En daarna wordt het stil in het MAB. Alleen verschijnt in 2017 nog een artikel van Vandemaele and Janssen (2017), die het concept ‘accounting conservatisme’ bespreken en aandacht besteden aan de belangrijkste elementen binnen het CF die bijdragen aan conservatisme in financiële overzichten. Naast een behandeling van het voorzichtigheidsbeginsel wordt er vooral aandacht besteed aan de definitie van activa als bron van conservatisme.

Het CF van de IASB is vooral in de jaren 2007 tot en met 2017 regelmatig een onderwerp geweest in het MAB, met als ‘hoogtepunt’ uiteraard het themanummer in 2016. In die periode was het oude CF aan herziening toe en de meeste artikelen geven gerichte kritiek op aspecten van de CF die naar de mening van de auteurs wijzing zouden behoeven. Dit betreft vooral:

• de doelstelling van ‘decision usefulness’: te smal (‘accountantability’ zou beter zijn; ‘stewardship’ zou een gelijkwaardige plaats moeten krijgen; alleen geschikt voor de geconsolideerde jaarrekening);
• de ‘entity view’ van de onderneming en het definiëren van de ‘reporting entity’;
• de balansbenadering: op basis van gebruikersbehoeften zou de winst-en-verliesrekening meer centraal moeten staan;
• het ontbreken van een conceptuele benadering om winst of verlies te onderscheiden van OCI, het gebrek aan aandacht voor inzicht in de prestaties, en de beperkte relevantie van recycling;
• het ontbreken van een keuze maken op het gebied van waarderingsgrondslagen en instandhoudingsdoelstellingen.

Naar mijn mening terechte kritiekpunten. Maar het heeft niet geholpen. Voor de in 2018 definitief geworden versie van het CF zouden deze kritiekpunten nog op dezelfde wijze kunnen gelden. Met één lichtpuntje: ook al leidt dit niet tot een wijziging van het CF, op basis van de in 2024 verschenen IFRS 18 ‘Presentation and Disclosure in the Financial Statements’ wordt het inzicht in de prestaties van een entiteit aanzienlijk verbeterd.

Op basis van het continuïteitsbeginsel (art. 2:384 lid 3 BW) wordt de jaarrekening opgemaakt onder de veronderstelling van continuïteit, tenzij deze veronderstelling onjuist is. In RJ 170 wordt het beginsel nader uitgewerkt, waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen twee situaties:

• Er bestaat materiële onzekerheid over de continuïteit van het geheel der werkzaamheden van de rechtspersoon (waarbij materiële onzekerheid gelijk is te stellen aan het in de wet genoemde begrip ‘gerede twijfel’). In dat geval kan de rechtspersoon niet meer op eigen kracht aan zijn verplichtingen voldoen en is de rechtspersoon afhankelijk van de medewerking van belanghebbenden, zoals banken. Zolang er een reële kans bestaat dat de medewerking van belanghebbenden en de werkzaamheden van de rechtspersoon kunnen worden voortgezet, wordt de jaarrekening opgemaakt met inachtneming van het continuïteitsbeginsel.
• Discontinuïteit is onontkoombaar. In dat geval is het continuïteitsbeginsel niet meer van toepassing.

Het continuïteitsbeginsel (‘going concern principle’) wordt genoemd in het CF (par. 3.9) en is een algemeen uitgangspunt in IFRS.

Het eerste artikel waarin het continuïteitsbeginsel als zodanig wordt genoemd betreft Van Philips (1966). Hij stelt bij zijn bespreking van de bepaling van periodewinsten dat de periode-indeling, ‘gegeven het continuïteitsbeginsel, niets anders (is) dan een fictie’, waarmee de totaalwinst willekeurig wordt doorgehakt in perioden (p. 200).

Het eerste artikel in het MAB dat het vraagstuk van continuïteit in relatie tot de jaarrekening als onderwerp neemt, is van Schippers (1983). Hij bespreekt de verschillende fasen van dreigende discontinuïteit en hij neemt afstand van de toenmalige opvatting van het Tripartiete Overleg (de voorloper van de Raad voor de Jaarverslaggeving), dat de ‘onmogelijkheid’ van continuïteit als voorwaarde noemt voor het laten vallen van het continuïteitsbeginsel. Dat standpunt vinden we ook in de huidige Richtlijn terug door middel van de term ‘discontinuïteit is onontkoombaar’. Schippers vindt echter dat waardering op liquidatiebasis al mogelijk zou moeten als de kans op beëindiging van de activiteiten groter is dan de kans op voortzetting.

Klaassen (1984) bepreekt in zijn artikel het bijzondere standpunt van P.A. Wessel inzake de relatie tussen het continuïteitsbeginsel en de waarderingsgrondslag. Wessel meent dat bij waardering tegen vervangingswaarde structureel met continuïteit rekening wordt gehouden, maar bij toepassing van historische kosten wordt naar zijn mening het continuïteitsbeginsel verwaarloosd. Klaassen vindt dit duidelijk te ver gaan en meent dat het toepassen van historische kosten en het vermelden van de actuele waarde in de toelichting voldoende inzicht geeft.

Ten slotte ontstaat in het MAB nog een echte polemiek rondom het continuïteitsbeginsel. Van Eeghen (2015) bespreekt artikel 2:384 lid 3 BW. Naar zijn mening mag op basis van de wet in geval van ‘gerede twijfel’ over de continuïteit van de rechtspersoon de jaarrekening niet meer worden opgemaakt op basis van het continuïteitsbeginsel, maar dient te worden uitgegaan van liquidatiegrondslagen. De RJ-Richtlijnen en de NBA-controlestandaarden sluiten daar niet op aan. Dieleman (2015) schrijft hierop een reactie in de rubriek ‘Lezers reageren’, waarin hij het niet eens is met de conclusie van Van Eeghen en waarin hij de in de regelgeving opgenomen bepalingen verdedigt.

Concluderend heeft het continuïteitsbeginsel maar in twee artikelen (plus een reactie) echt centraal gestaan. In die artikelen wordt gepleit voor het eerder loslaten van het continuïteitsbeginsel en het daarmee eerder waarderen tegen liquidatiewaarden, anders dan in de huidige wet- en regelgeving.

Het toerekeningsbeginsel (of ‘accrual accounting’) (art. 2:362 lid 5 BW) ligt ten grondslag aan een balans en winst-en-verliesrekening en houdt in dat kasstromen, zoals deze begrepen zijn in het kasstroomoverzicht, worden toegerekend aan perioden om te komen tot opbrengsten en kosten en activa en verplichtingen. Dit is een methodiek om financiële prestaties weer te geven. Toerekening van opbrengsten en kosten dient plaats te vinden aan de juiste periode. Wat de juiste periode is, blijkt niet uit het toerekeningsbeginsel, maar wordt bepaald door andere beginselen en uitgangspunten. Zo zijn de bepalingen voor opbrengstverantwoording in IFRS 15 en RJ 221/270 wel een uitwerking van het toerekeningsbeginsel, maar het beginsel zelf is niet richtinggevend voor de wijze waarop de toerekening dient plaats te vinden.

Het eerste artikel waarin een inhoudelijke opmerking over het toerekeningsbeginsel wordt gemaakt betreft Bindenga (1987), die het winstbegrip van Brezet bespreekt. Bindenga stelt dat Brezet bij zijn vooral op het toerekeningsbeginsel gebaseerde benadering van winstbepaling te weinig aandacht heeft voor de juiste vermogensbepaling, waar ook het voorzichtigheidsbeginsel een rol speelt. In die opvatting doorbreekt het voorzichtigheidsbeginsel het toerekeningsbeginsel, omdat een uit toerekening van ingaande kasstromen voortkomende actiefpost uit oogpunt van voorzichtigheid moet worden afgewaardeerd. Bindenga gaat in een artikel in 1988 hierop voort en spreekt van de dualistische functie van de balans: ‘Behalve een hulpoverzicht van het bepalen van resultaten dient de balans ook inzicht te geven in de grootte en samenstelling van de bezittingen en schulden.’ (p. 318).

Zo’n 15 jaar later bespreekt Van der Wel (2002) bij zijn behandeling van het onderwerp voorzieningen dit dualisme opnieuw, maar nu in de context van de inmiddels ontwikkelde opvattingen van de IASB (CF) en de RJ (Stramien). Van der Wel geeft aan dat de bepaling van activa en verplichtingen in de balans de voorrang krijgt, en dat de opbrengsten en kosten daarvan worden afgeleid. De toepassing van het toerekeningsbeginsel en het daamee samenhangende matchingbeginsel worden daarmee ‘gemitigeerd’ (p. 453).

Vos and Ferreo Scholte (2012) bespreken de jaarrekening van gemeenten en geven aan dat het stelsel van verslaggeving wel is gebaseerd op het toerekeningsbeginsel, maar dat er een aantal substantiële verschillen bestaat tussen de toepassing daarvan in gemeenten en in ondernemingen. Gemeenten passen een ‘gemodificeerd baten- en lastenstelsel’ (p. 588) toe.

In nog een tweetal artikelen wordt inhoudelijk aan het toerekeningsbeginsel gerefereerd:

• Langendijk (2011) behandelt hoe het accountantshonorarium aan boekjaren dient te worden toegerekend: op basis van de in het boekjaar door de accountant verrichte activiteit of op basis van de jaarrekening waarop het werk van de accountant is verricht. Langendijk stelt dat het tweede alternatief aansluit bij het toerekeningsbeginsel, waarbij in de balans een verplichting wordt opgenomen ter grootte van het geschatte honorarium voor de controle van de jaarrekening van het desbetreffende boekjaar (die wordt uitgevoerd na afloop van het boekjaar).
• Vergoossen (2018) geeft in een column aan dat de mogelijkheid voor microrechtspersonen om bijvoorbeeld huurkosten afhankelijk te stellen van het moment van betaling regelrecht in strijd is met het toerekeningsbeginsel.

Samenvattend valt in eerste instantie op dat het toerekeningsbeginsel zowel in engere zin is opgevat (wel of niet kasstromen alloceren, zoals bij Vergoossen (2018)) als in ruimere zin, waarbij de juistheid van de toerekening wordt behandeld. In de beperkte opvatting van de betekenis van het toerekeningsbeginsel kan er dan ook geen sprake zijn van dualiteit tussen de balans en de winst-en-verliesrekening: het toerekeningsbeginsel als zodanig laat zich niet uit over een primaire benadering vanuit de balans dan wel vanuit de winst-en-verliesrekening.

Het matchingbeginsel houdt in dat kosten in dezelfde periode worden verantwoord als die waarin de gerelateerde opbrengsten zijn verantwoord. Het matchingbeginsel en het toerekeningsbeginsel hangen direct met elkaar samen en worden ook weleens door elkaar heen gebruikt. Het toerekeningsbeginsel is neutraal en stelt slechts dat toerekening aan de juiste periode dient plaats te vinden. Het matchingbeginsel bepaalt dat bij deze toerekening samenhangende kosten en opbrengsten tegelijkertijd dienen te worden verantwoord.

Opvallend is dat hoewel het matchingbeginsel in de theorie van de externe verslaggeving altijd een belangrijke plaats heeft gekregen, dit beginsel als zodanig in de wet- en regelgeving niet expliciet wordt genoemd.

Samenhangende opbrengsten en kosten worden echter alleen tegelijkertijd opgenomen indien dit niet strijdig is met de definitie van een actief of verplichting: dit sluit aan op de balansbenadering van externe verslaggeving. In het CF van het IASB wordt dit als volgt verwoord: ‘matching of costs with income is not an objective of the Conceptual Framework. The Conceptual Framework does not allow the recognition in the statement of financial position of items that do not meet the definition of an asset, a liability or equity.’ (par. 5.5).

Het eerste artikel waarin uitdrukkelijk op het matchingbeginsel is ingegaan betreft Brink (1991) over de verwerking van pensioenen in de jaarrekening: Hoe leggen we de relatie tussen kosten (pensioen na afloop van de diensttijd) en opbrengsten (de produktieve prestaties tijdens de diensttijd). ‘Het beginsel is duidelijk, de praktische uitwerking roept een aantal fundamentele vragen op.’ (p. 472), aldus Brink. Dieleman (2013) stelt in dat verband dat het bij eindloonregelingen rekening houden met verwachte loonstijgingen overeenstemt met het matchingbeginsel.

Schoen (1996) gaat in op de jaarrekening van verzekeringsmaatschappijen en noemt de ‘kloof tussen voorzichtigheid ten behoeve van de toezichthouder enerzijds en het in ruime mate voldoen aan het matching- en realisatiebeginsel ten behoeve van de andere belanghebbenden bij een jaarrekening’ (p. 22), een kloof die volgens hem niet gemakkelijk overbrugd zal kunnen worden.

Een volgend artikel is van Van der Wel (1996). De situatie betreft de verwerking van zogenaamde ruilresultaten: resultaten behaald bij de verkoop van vastrentende waarden behorende tot de vaste activa, waarbij de verkochte vastrentende waarden worden vervangen (geruild) voor nieuwe vastrentende waarden. Deze ruilresultaten werden destijds niet direct in de winst-en-verliesrekening geboekt, maar verdeeld over de (fictieve) resterende looptijd van de verkochte effecten. Deze verwerkingswijze is, aldus Van der Wel, gebaseerd op het matchingbeginsel: immers, een ruilresultaat is een indicatie van het verschil tussen de vaste rente van het financieel instrument en de marktrente op het moment van ruil, en deze marktrente moet worden vergoed voor het nieuwe instrument. Door de ruilresultaten te verdelen over de resterende looptijd van het verkochte instrument, blijft gedurende die looptijd de oorspronkelijke rente als kosten verantwoord. Deze methodiek gold echter alleen voor positieve ruilresultaten. Negatieve ruilresultaten dienden direct te worden verwerkt in het resultaat. Van der Wel (1996) merkt daarover op: ´Hoewel dit laatste ongetwijfeld als voorzichtig kan worden gekenschetst is het de vraag of dit wel opweegt tegen het argument van de matching. Hier zij maar eens opgemerkt dat het voorzichtigheidsprincipe natuurlijk geen bedrijfseconomisch beginsel is in tegenstelling tot het matchingprincipe. Voorzichtigheid is eigenlijk primair een antimisbruikregel die mogelijkerwijs de toepassing van het matchingprincipe begrenst.’ (pag. 10).²

Een andere visie op dit vraagstuk heeft Oosenbrug (1997). Hij vindt ook dat ruilresultaten moeten worden verdeeld naar de toekomst, maar geeft aan dat rechtvaardiging van deze methode met het matchingbeginsel niet juist is, omdat dat beginsel stelt dat kosten moeten worden gematcht met opbrengsten (en dus niet gaat over het naar de toekomst verdelen van baten). Het dragende argument moet volgens hem zijn het ‘substance over form’-beginsel.

De rol van het matchingbeginsel bij het verantwoorden van voorzieningen wordt besproken in een artikel van Van der Wel (2002). Hij geeft aan dat door het stellen van strengere eisen aan het vormen van voorzieningen, waarbij de balansbenadering overheerst, het matchingbeginsel op de achtergrond is geraakt.

Toepassing van het matchingbeginsel komt voorts aan de orde in Naarding and Langendijk (2007). Zij bespreken de historische discussie, met name in de Verenigde Staten, of voor winstbelastingen het matchingbeginsel van toepassing zou moeten zijn, leidend tot latente belastingen, of dat winstbelastingen niet als kosten moeten worden aangemerkt.

Anders dan nu was het in het verleden toegestaan om bij een overname gekochte goodwill direct af te boeken van het eigen vermogen. Backhuijs and Camfferman (2012) geven aan dat daarmee het matchingbeginsel wordt gefrustreerd, omdat tegenover de toekomstige ‘overwinsten’ bij de overgenomen partij geen lasten komen te staan uit hoofde van het voor de verwerving van die overwinsten (als goodwill) betaalde bedrag.

Zoals aangegeven, speelt het matchingbeginsel in de huidige wet- en regelgeving, gebaseerd op de balansbenadering, een ondergeschikte rol. Dat komt ook terug in de artikelen, zonder dat dit feit als zodanig wordt betreurd. Toch blijkt het matchingbeginsel nog wel als verdediging voor verwerking in de jaarrekening te worden aangedragen, zoals inzake pensioenen, latente belastingen en goodwill.

Inzake latente belastingen zien we doorbreking van de matching op twee punten. Naast het niet altijd opnemen van een actieve latentie betreft dit de mogelijkheid voor een kleine of microrechtspersoon om fiscale grondslagen toe te passen in zijn jaarrekening: dan wordt niet het matchingprincipe toegepast, maar wordt de jaarlijks te betalen belasting als kosten verantwoord.

Inzake goodwill is afboeking van het eigen vermogen niet meer toegestaan, maar de huidige IFRS-systematiek van verwerking van goodwill (het verbod op systematische afschrijving) is eveneens in strijd met het matchingbeginsel.

En inzake de ruilresultaten geldt dat het op basis van de huidige regelgeving in het geheel niet meer is toegestaan om de verantwoording van ruilresultaten in de winst-en-verliesrekening uit te stellen, ook al is het substance over form-beginsel dominant (zie par. 10).

De meest basale vorm van matching heeft geen plaats gekregen in de artikelen, maar staat ook anno 2024 nog recht overeind: tegenover de opbrengsten uit hoofde van verkoop of dienstverlening dienen de daarmee samenhangende kosten te worden verantwoord.

In algemene zin is het voorzichtigheidsbeginsel het in aanmerking nemen van voorzichtigheid bij het opmaken van een jaarrekening. De wet (art. 384 lid 2) stelt dat bij de toepassing van de grondslagen voorzichtigheid wordt betracht en geeft specifiek aan dat voorzienbare verplichtingen en mogelijke verliezen die hun oorsprong vinden vóór het einde van het boekjaar in acht kunnen worden genomen indien zij vóór het opmaken van de jaarrekening bekend zijn geworden. Daarmee heeft het voorzichtigheidsbeginsel vooral betrekking op het tijdig verantwoorden van verliezen en lasten (waaronder het afboeken van activa). In ruimere zin omvat het voorzichtigheidsbeginsel ook het realisatiebeginsel: het niet te vroeg verantwoorden van winsten en baten.

In het CF is het beginsel omschreven als het inbouwen van een mate van zorg bij het maken van schattingen. Dit betreft zowel lasten als baten en zowel activa als verplichtingen. De invulling is wel beperkt tot het maken van schattingen en speelt niet bij de keuze van de wijze van verwerken van transacties en gebeurtenissen (zoals het wel of niet opnemen van immateriële activa).

Uit Tabel 1 blijkt dat het voorzichtigheidsbeginsel het beginsel is waaraan het meest is gerefereerd in 100 jaar MAB. Ook hier geldt dat in de meeste artikelen het beginsel maar even kort wordt aangestipt. Bij uitstek dit beginsel komt ook in diverse artikelen over fiscaliteit aan de orde; zoals hiervoor aangegeven bespreek ik deze niet.

Het voorzichtigheidsbeginsel is van alle beginselen het meest besproken in het MAB, wat mede samenhangt met de verschillende wijzen van interpretatie daarvan. In zijn zwakste vorm houdt het beginsel in dat bij schattingen een mate van zorg moet worden ingebouwd. In zijn sterkste vorm staat voorzichtigheid bovenaan bij alle beginselen. Daartussenin speelt voorzichtigheid een meer of minder grote rol bij de keuze van de grondslagen van waardering en resultaatbepaling. Die sterkste vorm kwam in (zeer) oude jaarrekeningen nog weleens voor, toen het inbouwen van stille en geheime reserves als een goed koopmansgebruik werd beschouwd. Ook al noemt het CF alleen de voorzichtigheid in zijn zwakste vorm (zie CF.BC 237 en verder), feitelijk speelt het ook een belangrijke rol bij bijvoorbeeld de waardering van activa: op basis van de definitie van een actief mag waardering niet plaatsvinden boven het bedrag dat kan worden terugverdiend. In internationale context bezien lijken andere landen zoals Duitsland en Frankrijk een sterkere vorm van voorzichtigheid aan te hangen dan in Nederland (en op basis van IFRS).

Het voorzichtigheidsbeginsel wordt in de diverse artikelen nogal kritisch benaderd. De auteurs van de artikelen die in het MAB zijn verschenen lijken vooral aanhanger van een zwakkere vorm van voorzichtigheid. Te veel nadruk op voorzichtigheid past niet bij een bedrijfseconomische benadering van de jaarrekening. Vooral bij de discussies in het MAB over het opnemen van actieve latenties zien we een duidelijke ontwikkeling in de tijd, van het niet opnemen vanwege het voorzichtigheidsbeginsel, het opnemen indien realisatie van de actieve latentie vrijwel zeker is, tot aan de huidige opvatting dat realisatie waarschijnlijk is.

Het realisatiebeginsel (art. 2:384 lid 2 BW) houdt in dat alleen winsten die zijn gerealiseerd (verwezenlijkt) worden verantwoord. Dit beginsel wordt ook wel (mede) gerekend tot het voorzichtigheidsbeginsel (zie par. 7). In de wet wordt het realisatiebeginsel uitdrukkelijk genoemd, met de mogelijkheid, sinds 2005, om daarvan af te wijken Dit betreft dan waardeveranderingen van (afgeleide) financiële instrumenten, andere beleggingen en agrarische voorraden waarvoor frequente marktnoteringen bestaan: deze ongerealiseerde ‘winsten’ mogen wel direct in het resultaat worden opgenomen. Het realisatiebeginsel wordt niet uitdrukkelijk genoemd in het CF, noch in IFRS of de RJ-Richtlijnen, maar speelt wel een duidelijke rol bij bijvoorbeeld het verantwoorden van opbrengsten en winsten uit hoofde van de verkoop van voorraden.

Uit de diverse artikelen in het MAB blijkt dat de meeste auteurs van mening waren dat het realisatiebeginsel niet te beperkt moest worden geïnterpreteerd en vanuit de economische context moest worden bezien. Wel bestond verschil van mening over de exacte betekenis van het realisatiebeginsel, met name de vraag of het onder bepaalde voorwaarden in de winst opnemen van ongerealiseerde waardeveranderingen wel of niet als een afwijking van dit beginsel of als een nadere uitwerking ervan diende te worden beschouwd. Die discussie speelde met name tot aan 2005. Tot die tijd stond het realisatiebeginsel nog ongeclausuleerd in de wet en werd er vanuit goede verslaggeving betoogd dat het in het resultaat opnemen van bijvoorbeeld ongerealiseerde waardestijgingen van liquide beleggingen wenselijk was. Een van de argumenten hiervoor was dat bij strikte handhaving van het realisatiebeginsel eenvoudig winst kon worden gecreëerd door een getimede verkoop van liquide beleggingen. Ook de RJ beriep zich tot aan 2005 bij de waardering aan beursgenoteerde effecten op de derogatiemogelijkheid van artikel 2:362 lid 4 BW: op basis van RJ 226.107/110 (Jaareditie 2004) dienden deze effecten, ‘indien voor het wettelijk inzicht noodzakelijk’, te worden gewaardeerd tegen marktwaarde met verwerking van alle waardeveranderingen in de winst-en-verliesrekening.

In 2005 is het in het resultaat opnemen van ongerealiseerde waardeveranderingen wettelijk mogelijk gemaakt, maar met de aanduiding dat dit een afwijking is van het realisatiebeginsel. Opvallend is dat dit niet alleen mogelijk is voor beleggingen die snel in liquide middelen kunnen worden omgezet, maar bijvoorbeeld ook voor beleggingen in vastgoed.

Uit de artikelen in het MAB blijkt voorts dat al vroeg (vanaf Philips (1966)) een koppeling werd gemaakt tussen het realisatiebeginsel en het uit de huidige recente regelgeving bekende concept van het nakomen van prestatieverplichtingen.

Het in de wet genoemde materialiteitsbeginsel (art. 2:363 lid 3 BW) stelt dat een post niet behoeft te worden vermeld indien deze van te verwaarlozen betekenis is voor het wettelijk vereiste inzicht. Dit wordt door de RJ nader uitgewerkt in RJ 115.2, waarbij in plaats van de term ‘materialiteit’ de term ‘materieel belang’ wordt gehanteerd.

In de woorden van De Bos (1997): ‘Het materialiteitsbeginsel is een pragmatisch beginsel: centraal staat de gedachte dat bij de financiële verslaggeving de grote lijnen in de gaten gehouden moeten worden en dat men zich niet moet vermoeien met allerlei onbelangrijke details.’ (p. 581).

Diverse artikelen waarin het materialiteitsbeginsel wordt genoemd hebben betrekking op de toepassing daarvan in de accountantscontrole. Ook het beginsel van dubbele materialiteit in het kader van de duurzaamheidsverslaggeving wordt genoemd.

Het eerste artikel waarin dit begrip in het kader van de jaarrekening wordt besproken is van De Bos (1991), die de term materialiteitsbeginsel maar liefst 41 keer gebruikt. Hij bespreekt uitgebreid de inhoud van het begrip (ook bij de accountantscontrole) en gaat vooral in op de presentatie van informatie. Dit aspect heeft betrekking op de in de toelichting op te nemen (aanvullende) informatie en de mate van aggregatie van financiële informatie in de balans en winst-en-verliesrekening. In De Bos (1997; gebaseerd op zijn proefschrift) hanteert hij hiervoor het begrip ‘presentatiematerialiteit’, gericht op de relevantie van informatie, ter onderscheiding van ‘foutenmaterialiteit’, gericht op de betrouwbaarheid van informatie. Klaassen (1997) is niet voldoende overtuigd van het belang van dit onderscheid.

De Bos geeft aan dat met name de operationalisering een probleem is en bespreekt de kwantitatieve criteria die de RJ daarvoor heeft opgesteld. Hij vindt dat het voordeel van het geven van kwantitatieve criteria (betere vergelijkbaarheid) opweegt tegen het nadeel van het niet volledig kunnen uitgaan van het belang van gebruikers voor hun oordeels- en besluitvorming.

Hij geeft voorts aan dat hij het niet eens is met het feit dat de RJ consequent voor de positieve benadering kiest, dat wil zeggen dat vermoedelijke relevante informatie moet worden opgenomen indien zij materieel is. Hij kiest voor een negatieve benadering van het materialiteitsbeginsel, dat wil zeggen dat informatie moet worden opgenomen tenzij dit niet materieel is. In Arnold et al. (1998) wordt deze opvatting expliciet ondersteund.

Toepassing van het materialiteitsbeginsel speelt een belangrijke rol in de enige jaarrekeningprocedure die door de AFM bij de Ondernemingskamer aanhangig is gemaakt; die inzake de jaarrekening 2007 van Spyker. Reimers (2008) geeft aan dat de Ondernemingskamer inzake 12 aangevoerde punten heeft geoordeeld dat deze individueel niet van materieel belang waren. Reimers voert hiertegen als bezwaar aan dat de Ondernemingskamer heeft nagelaten om de materialiteit te toetsen van alle punten gezamenlijk.

Hoogendoorn (2011) bespreekt het materialiteitsbeginsel in relatie tot het toezicht op de financiële verslaggeving door de AFM. Hij geeft aan dat de AFM materiële gebreken in de jaarrekening constateert, terwijl de accountants een goedkeurende verklaring hebben gegeven en ook na de constateringen van de AFM de geldigheid van hun verklaring niet hebben beëindigd. Zo heeft de AFM in haar Activiteitenoverzicht van 2010 in de dat jaar onderzochte jaarrekeningen 124 gebreken vastgesteld. Als verklaring geeft Hoogendoorn aan dat de invulling van het materialiteitsbeginsel door de AFM enerzijds en de ondernemingen en accountants anderzijds blijkbaar verschilde en dat het in het maatschappelijk belang is om deze discrepantie op te lossen.

Vergoossen (2013) bespreekt de nieuwe opvattingen van de IASB over het materialiteitsbeginsel: dit beginsel betekent niet alleen dat er moet worden gerapporteerd over materiële posten, maar ook dat het wellicht beter is om informatie over niet-materiële zaken achterwege te laten. Het teveel aan detailinformatie kan er juist toe leiden dat materiële informatie ondergesneeuwd raakt.

We zien in de artikelen een aantal specifieke ‘topics’ met betrekking tot materialiteit naar voren komen: wel of geen kwantitatieve criteria (staan nu nog steeds in de RJ), negatieve of positieve benadering (de negatieve benadering bestaat ook nog steeds), totaalbeoordeling van alle niet-materiële posten (wordt niet uitdrukkelijk genoemd), verschillende weging tussen toezichthouder en ondernemingen en accountant (is niet meer zichtbaar), en het achterwege laten van niet-materiële informatie (is niet aan de orde).³

Het beginsel van ‘substance over form’ houdt in dat transacties en gebeurtenissen worden verantwoord in overeenstemming met de economische realiteit en niet slechts hun juridische gedaante. Dit beginsel is in de wet niet expliciet verwoord, maar is wel als dragend beginsel opgenomen in de Richtlijnen voor de jaarverslaggeving van de Raad voor de Jaarverslaggeving (RJ 110.116, met verdere uitwerking in RJ 116.106-112).

De meeste auteurs van de hier genoemde MAB-artikelen zijn een uitgesproken voorstander van het beginsel van substance over form. Dit beginsel speelt met name een rol bij consolidatie, leasing, de classificatie van financiële instrumenten en het creëren van een nieuwe holding. De bij uitstek vanuit het juridische kader redenerende Beckman had duidelijk moeite met dit door accountants aangehangen beginsel, in het bijzonder bij het als eigen vermogen classificeren van schuldinstrumenten.