Het bestuursverslag heeft als doel om een nauwkeurige weergave te geven van de situatie op de balansdatum, de ontwikkelingen gedurende het boekjaar en de behaalde resultaten (art. 2:391 lid 1 BW). In het bestuursverslag rapporteert het bestuur (conform artikel 391, Titel 9, Boek 2 BW en Richtlijn voor de jaarverslaggeving 400) over de voornaamste risico’s en onzekerheden waarmee de onderneming wordt geconfronteerd. Ook worden in het bestuursverslag mededelingen gedaan omtrent de verwachte gang van zaken.

Nederlandse beursgenoteerde ondernemingen zijn daarnaast verplicht onder de Corporate Governance Code (Monitoring Commissie Corporate Governance Code 2022) om in het bestuursverslag met een duidelijke onderbouwing te verklaren dat:

• het naar de huidige stand van zaken gerechtvaardigd is dat de financiële verslaggeving is opgesteld op going concern basis (1.4.3, lid 3); en
• in het verslag de materiële risico’s en onzekerheden zijn vermeld die relevant zijn ter zake van de verwachting van de continuïteit van de vennootschap voor een periode van twaalf maanden na opstelling van het verslag (1.4.3, lid 4).

Vergoossen and Van Beest (2019) concluderen echter dat gemiddeld genomen slechts 12 van de 18 wettelijk voorgeschreven informatie-elementen worden ‘geraakt’ in de bestuursverslagen.

3.1.1. Naleving van de Corporate Governance Code

Tabel 3 laat zien dat 19 Nederlandse ondernemingen (76%) genoteerd op de AEX de herziene Corporate Governance Code 2022 toepassen. Vijf ondernemingen (20%) met statutaire zetels in het Verenigd Koninkrijk (3), Zwitserland (1) en Luxemburg (1) hanteren op hun van toepassing zijnde buitenlandse codes. Van de AMX-ondernemingen passen er 20 (80%) de Nederlandse Corporate Governance Code toe. Drie ondernemingen passen de Belgische Code toe en één onderneming past de code van Luxemburg toe.

Tabel 3.

Download as

CSV

XLSX

Naleving van de Corporate Governance Code met betrekking tot continuïteit.

	AEX		AMX		Overig		Totaal
	(n = 25)		(n = 25)		(n = 28)		(n = 78)
	n	%	n	%	n	%	n	%
Naleving Governance Code
Nederlandse Code 2022	19	76	20	80	15	54	54	69
Sectorspecifieke Code	0	0	0	0	2	7	2	3
Buitenlandse Code	5	20	4	16	1	3	10	13
Als guidance maar niet compleet toegepast	0	0	1	4	0	0	1	1
Niet toegepast	1	4	0	0	10	36	11	14
Totaal	25	100	25	100	28	100	78	100
Bestuursverklaring
- Verklaring van het bestuur cf CGC 1.4.3 opgenomen	19	76	20	80	10	36	49	63
Verklaring van het bestuur – buitenlands equivalent opgenomen	3	12	0	0	0	0	3	4
Geen verklaring van het bestuur opgenomen	3	12	5	20	18	64	26	33
Totaal	25	100	25	100	28	100	78	100
Referentie naar going concern
Verklaring van het bestuur bevat referentie naar going concern	22	100	20	100	10	100	52	98
Verklaring van het bestuur bevat geen referentie naar going concern	0	0	0	0	0	0	0	0
Totaal	22	100	20	100	10	100	52	100
Onderbouwing going concern basis
Onderbouwing voor de GC-basis opgenomen	10	45	16	80	4	40	30	58
- Verwijzing naar bestuursverslag	1	10	0	0	2	50	3	10
- Verwijzing naar jaarrekening	2	20	11	69	0	0	13	43
- Onderbouwing binnen verklaring van bestuur	7	70	5	31	2	50	14	47
Geen onderbouwing voor de GC-basis opgenomen	12	55	4	20	6	60	22	42
Totaal	22	100	20	100	10	100	52	100

Van de grote, niet-beursgenoteerde ondernemingen past 54% de Nederlandse Code op vrijwillige basis toe, twee ondernemingen passen een sectorspecifieke Code toe. Ook past een onderneming de Code toe die van toepassing is op haar buitenlandse moeder.

Alle Nederlandse ondernemingen die genoteerd zijn op de AEX (19) en AMX (20) zijn verplicht om een verklaring van het bestuur op te nemen in het bestuursverslag, zoals beschreven in artikel 1.4.3. De drie ondernemingen uit het Verenigd Koninkrijk hebben een vergelijkbare verklaring gegeven en toegelicht. Daarnaast hebben ook tien grote, niet-beursgenoteerde ondernemingen een bestuursverklaring opgenomen volgens artikel 1.4.3. Alle 52 Nederlandse en buitenlandse ondernemingen met een bestuursverklaring maken melding van going concern. Eén Belgische onderneming heeft geen bestuursverklaring opgenomen, maar heeft wel een specifiek en uitgebreid going concern statement gegeven.

Artikel 1.4.3. van de Corporate Governance Code vraagt niet alleen om een bestuursverklaring, maar ook om een duidelijke onderbouwing van de going concern-veronderstelling. In totaal hebben 30 (58%) ondernemingen met een bestuursverklaring een onderbouwing voor de going concern-veronderstelling opgenomen, terwijl 42% de verklaring niet verder heeft onderbouwd. Onder de entiteiten die geen onderbouwing opgenomen hebben bevinden zich ook 16 ondernemingen die op de AEX en AMX genoteerd zijn en de vereisten uit de Corporate Governance Codes dus niet volledig naleven.

De diepgang van de onderbouwing varieert significant. Sommige ondernemingen geven een minimale beschrijving, zoals ‘op basis van de huidige stand van zaken en het strategische plan van het bedrijf, dat onder andere de toekomstige kasstromen van het bedrijf voorspelt, is het gerechtvaardigd dat de financiële rapportage is opgesteld op continuïteitsbasis’. Andere ondernemingen geven uitgebreidere continuïteitstoelichtingen in de jaarrekening.

In 43% van de onderbouwingen is een verwijzing naar de jaarrekening opgenomen. Dit kan zijn naar de “Basis of preparation paragraaf” of specifieke toelichtingen, zoals de toelichting van financiële risico’s of een specifieke continuïteitstoelichting. In drie gevallen wordt naar een continuïteitstoelichting in het bestuursverslag verwezen, en in 47% van alle onderbouwingen vindt deze plaats in de bestuursverklaring zelf.

Een duidelijke onderbouwing in de bestuursverklaring is opgenomen in de jaarrekening van de TKH Group N.V., zie Figuur 1. Het management houdt in de onderbouwing rekening met factoren zoals kredietfaciliteiten, veranderde economische condities en herfinancieringen.

Figuur 1.

Best practice Onderbouwing van de going concern-veronderstelling in het ‘In control’ statement, TKH Group N.V., Annual Report 2023, pagina 88.

3.1.3 Toekomstgerichte informatie

Artikel 2:391.2 BW schrijft voor dat ondernemingen in het bestuursverslag mededelingen opnemen omtrent de verwachte gang van zaken; “daarbij wordt, voor zover gewichtige belangen zich hiertegen niet verzetten, in het bijzonder aandacht besteed aan de investeringen, de financiering en de personeelsbezetting en aan de omstandigheden waarvan de ontwikkeling van de omzet en van de rentabiliteit afhankelijk is”. Hoewel deze vereiste toelichtingen niet direct gerelateerd zijn aan continuïteit, geven de toekomstige ontwikkelingen de gebruiker een inzicht in de financiële gezondheid van een ondernemingen en potentiële risico’s voor de toekomst, bijvoorbeeld ten aanzien van de financiering. Tabel 5 toont de uitkomsten van het onderzoek met betrekking tot de toelichting van toekomstgerichte informatie door de 66 Nederlandse ondernemingen (AEX: 20, AMX: 18, grote, niet-beursgenoteerde: 28) in de onderzoekspopulatie.

Tabel 5.

Download as

CSV

XLSX

Naleving van artikel 2:391.2 met betrekking tot toekomstgerichte informatie.

	AEX		AMX		Overig		Totaal
	n	%	n	%	n	%	n	%
Verwachte investeringen
Kwalitatieve informatie	10	50	3	17	13	46	26	39
Kwantitatieve informatie	2	10	6	33	7	25	15	23
Geen toelichting	8	40	9	50	8	29	25	38
Totaal	20	100	18	100	28	100	66	100
Verwachte financiering
Kwalitatieve informatie	5	25	0	0	10	36	15	23
Kwantitatieve informatie	7	35	9	50	6	21	22	33
Geen toelichting	8	40	9	50	12	43	29	44
Totaal	20	100	18	100	28	100	66	100
Verwachte personeelsbezetting
Kwalitatieve informatie	3	15	2	11	7	25	12	18
Kwantitatieve informatie	2	10	1	5	2	7	5	8
Geen toelichting	15	75	15	84	19	68	49	74
Totaal	20	100	18	100	28	100	66	100
Omstandigheden waarvan de ontwikkeling van de omzet en rentabiliteit afhankelijk is
Kwalitatieve informatie	7	35	5	28	12	43	24	36
Kwantitatieve informatie	8	50	9	50	2	7	19	29
Geen toelichting	5	25	4	22	14	50	23	35
Totaal	20	100	18	100	28	100	66	100
Locatie informatie
Informatie verstrekt in één toelichting	6	30	11	61	18	65	35	53
Toelichting verspreid over het bestuursverslag	10	50	5	28	6	21	21	32
Geen toelichting	4	20	2	11	4	14	10	15
Totaal	20	100	18	100	28	100	66	100

Tabel 6.

Download as

CSV

XLSX

Toelichting continuïteit in de jaarrekening.

	AEX		AMX		Overig		Nettoschuldpositie		Nettowerkkapitaal
	(n = 25)		(n = 25)		(n = 28)		Nettoschuld positie	Nettokas- Positie	Positief nettowerk- kapitaal	Negatief nettowerk- kapitaal	Geen splitsing kort- versus langlopend
	n	%	n	%	n	%	n	n	n	n	n
Vermelding in één zin dat de financiële overzichten zijn opgesteld op basis van de continuïteitsveronderstelling	13	52	8	32	10	36	23	8	15	11	5
Uitgebreide toelichting binnen de algemene toelichtingen	5	20	4	16	9	32	13	5	6	6	6
Continuïteit als separate toelichting in jaarrekening	2	8	5	20	2	7	9	0	3	5	1
Uitgebreide toelichting binnen de algemene toelichtingen plus separate toelichting in de jaarrekening	0	0	1	4	0	0	1	0	1	0	0
Als onderdeel van belangrijkste oordelen en schattingen	1	4	0	0	0	0	1	0	0	0	1
Onderdeel van de Financiële instrumenten en risicobeheersing toelichting	0	0	1	4	0	0	1	0	1	0	0
Vermelding van hersteld continuïteitsissue	0	0	0	0	1	3	0	1	1	0	0
Geen continuïteitstoelichting in de jaarrekening	4	16	6	24	6	22	14	2	9	3	4
	25	100	25	100	28	100	62	16	36	25	17

Ten minste de helft van alle ondernemingen geeft uitleg over hun verwachtingen met betrekking tot toekomstige investeringen. Bij de ondernemingen die genoteerd zijn aan de AEX, betreft dit 60% van alle ondernemingen, en bij de grote, niet-beursgenoteerde ondernemingen 71%. Bij de AEX en grote, niet-beursgenoteerde ondernemingen wordt de informatie voornamelijk op een kwalitatieve manier verstrekt (gemiddeld 48%), terwijl bij de AMX-ondernemingen meer kwantitatieve informatie wordt verstrekt. Er zijn 25 ondernemingen (38%) die geen informatie hebben verstrekt met betrekking tot toekomstige investeringen.

Uit het onderzoek naar informatie over verwachte financiering komt een vergelijkbaar beeld naar voren. Bij de AMX-ondernemingen geeft 50% (negen ondernemingen) kwantitatieve informatie, terwijl de overige ondernemingen (negen) geen informatie verstrekken over dit onderwerp. Van de 20 AEX-ondernemingen hebben 12 ondernemingen ófwel kwantitatieve (zeven) ófwel kwalitatieve (vijf) informatie opgenomen, acht (40%) van de ondernemingen geeft geen verdere uitleg. Bij de grote, niet-beursgenoteerde ondernemingen verstrekken 10 ondernemingen (36%) kwalitatieve informatie, zes (21%) kwantitatieve informatie en twaalf (43%) geen informatie. Verwachte toekomstige financiering kan vaak wel worden afgeleid uit andere informatie in de jaarrekening, zoals informatie over liquiditeitsrisico’s en genomen maatregelen, de looptijdanalyse van schulden en bestaande (nog niet opgenomen) kredietfaciliteiten.

De verstrekking van informatie over toekomstige personeelsbezetting is het minst gebruikelijk. In 49 (74%) van alle jaarrekeningen ontbreekt deze informatie. In 12 van de jaarrekeningen (18%) wordt kwalitatieve informatie gegeven. Een voorbeeld hiervan is de verwachting dat er geen grote personeelswijzigingen zijn voorzien in het komende jaar. Vijf jaarrekeningen bevatten kwantitatieve informatie. Een voorbeeld hiervan is te vinden in Figuur 2.

Figuur 2.

Best practice Toekomstparagraaf, AMG Critical Materials N.V., Annual Report 2023, pagina 85/86.

Het laatste onderzochte element met betrekking tot toekomstige verwachtingen betreft de omstandigheden die van invloed zijn op de ontwikkeling van de omzet en rentabiliteit. Van alle ondernemingen verstrekt 65% informatie hierover, waarbij 36% kwalitatieve informatie verstrekt en 29% kwantitatieve informatie. Het valt echter op dat de verstrekte informatie meer gericht is op de ontwikkeling van de omzet zelf en minder op de omstandigheden waar de toekomstige ontwikkeling van afhankelijk is. Bovendien hebben we vaak gezien dat ondernemingen de verwachte ontwikkeling van EBITDA toelichten.

Iets meer dan de helft (53%) van alle ondernemingen verstrekt de verplichte informatie in één toelichting, 32% kiest ervoor om de informatie verspreid op te nemen binnen het bestuursverslag. Opvallend is dat over de gehele populatie 15% van de ondernemingen de verplichte toekomstgerichte toelichting helemaal niet opneemt. Hiermee voldoen deze ondernemingen niet aan de wet- en regelgeving.

Figuur 2 is een best practice voorbeeld van een toekomstparagraaf die alle verplichte elementen uit de wet op één plaats toelicht.

Voor een jaarrekening opgesteld op basis van going concern geldt dat de toelichting over de continuïteit samenhangt met de mate van (on)zekerheid over de continuïteit. Er zijn drie scenario’s mogelijk:

1. geen onzekerheid over de continuïteit;
2. zorgen over de continuïteit, maar geen materiële onzekerheid;
3. materiële onzekerheid over de continuïteit.

In het eerste scenario is er geen noodzaak voor aanvullende toelichtingen. In het tweede en derde scenario is sprake van belangrijke oordeelsvorming. Op basis van IAS 1.122 en IAS 1.125 (alsmede RJ 110.129) vereist dit een toelichting waarin het oordeel, de schattingen (aard en veronderstellingen) en onzekerheden (aard en omvang) zijn opgenomen. Uit deze toelichting moet duidelijk naar voren komen of er wel of geen sprake is van materiële onzekerheid. Bij scenario drie is tevens een meer gedetailleerde uiteenzetting noodzakelijk (IAS 1.25 respectievelijk RJ 170). In deze uiteenzetting moet worden toegelicht waarom waardering op going concern-basis gepast is en dienen de omstandigheden te worden toegelicht waarin de rechtspersoon verkeert.

In de onderzochte jaarrekeningen hebben 31 ondernemingen slechts één zin gewijd aan de toelichting van de continuïteit van de onderneming. Veelal door middel van de zin “The financial statements are prepared on a going concern basis”. Van deze 31 ondernemingen hebben 10 een negatief nettowerkkapitaal en nettoschuldpositie en één onderneming heeft een negatief nettowerkkapitaal maar wel een nettokaspositie. In alle 11 gevallen is het wel zo dat het eigen vermogen van de ondernemingen groter is dan het negatief werkkapitaal. Hier moet impliciet uit het ontbreken van een uitgebreidere toelichting worden afgeleid dat er geen sprake is van een materiële onzekerheid. In 16 jaarrekeningen is in het geheel geen continuïteitstoelichting opgenomen. Van deze 16 ondernemingen hebben er 14 een nettoschuldpositie (waarvan negen wel een positief werkkapitaal hebben). Bij vier van de ondernemingen is er geen uitsplitsing tussen kort- en langlopende posten in de balans en slechts drie hebben een negatief werkkapitaal, dat vergeleken met hun eigen vermogen heel beperkt is.

Van de 28 ondernemingen die een uitgebreide toelichting in de jaarrekening opgenomen hebben, hebben er 23 een nettoschuldpositie, waarvan 11 ook een negatief nettowerkkapitaal laten zien.

Er zijn ook ondernemingen die er vrijwillig voor kiezen om, in een situatie waarin geen sprake is van een materiële onzekerheid, meer toe te lichten over de continuïteitspositie. Dit zorgt voor de gebruiker en de accountant voor meer transparantie over de continuïteit.

Een duidelijke toelichting voor continuïteit in de jaarrekening is opgenomen in de jaarrekening van CTP N.V., zie Figuur 3. Het management houdt in de toelichting rekening met diverse aspecten zoals het economisch klimaat en de impact daarvan op de huurders van CTP N.V. In de toelichting van CTP N.V. wordt expliciet toegelicht dat er geen sprake is van materiële onzekerheid. Dit is geen toelichtingsvereiste, maar schept wel duidelijkheid voor jaarrekeninggebruikers over de visie van het management op de continuïteitspositie van CTP N.V.

Figuur 3.

Best practice Toelichting over continuïteit, CTP N.V., Annual Report 2023, pagina 181.

NV COS 700, paragraaf 29A, vereist dat de accountant in de controleverklaring in een aparte sectie ‘Controleaanpak continuïteit’ aangeeft hoe hij heeft gereageerd op het gebruik van de continuïteitsveronderstelling door het management bij het opstellen en presenteren van de financiële overzichten, evenals op gebeurtenissen of omstandigheden die twijfel kunnen doen ontstaan over de mogelijkheid van de entiteit om haar continuïteit te handhaven. De verplichting tot de separate sectie ‘Controleaanpak continuïteit’ geldt voor wettelijke controles als bedoeld in artikel 1 van de Wta.

NV COS 700 (R) A41A geeft aan dat de accountant:

• als invulling van paragraaf 29A in de sectie ‘Controleaanpak continuïteit’ kan beschrijven welke aangelegenheden aandacht vereisten bij de controle;
• kan verwijzen naar eventuele toelichtingen in de financiële overzichten;
• een kort overzicht van de uitgevoerde werkzaamheden kan opnemen alsmede een indicatie van de uitkomst van de werkzaamheden en belangrijke waarnemingen.

De mate van detail die in de controleverklaring moet worden opgenomen is afhankelijk van professioneel oordeel en wordt aangepast aan de specifieke omstandigheden en complexiteit van de controle.

De Kwartiermakers toekomst accountancysector (Kwartiermakers toekomst accountancysector 2023) leggen in 2023 nadruk op het feit dat het in hun optiek onvoldoende is ‘om enkel te volstaan met het verplicht rapporteren over uitgevoerde werkzaamheden in de controleverklaring, zonder ook te rapporteren over de bevindingen. Voorts moeten accountantsorganisaties zo min mogelijk gebruikmaken van standaardteksten. Hoewel standaardteksten wellicht juridisch veilig zijn, bieden ze weinig relevante informatie aan gebruikers van de jaarrekening over wat de accountant wel of niet heeft waargenomen tijdens de controle van een specifieke cliënt.’.

De NBA (2024) onderschrijft dat ‘de gebruiker van de controleverklaring er baat bij heeft als de controlewerkzaamheden specifiek ingaan op de onderneming of de sector en dat er zo weinig mogelijk ‘boiler’-plate teksten worden gehanteerd’.

Tabel 7 vat de resultaten over de informatieverstrekking in de controleverklaringen bij Nederlandse ondernemingen samen.

Bij de 78 onderzochte ondernemingen rapporteren 67 accountants (86%) onder de Nadere Voorschriften Controle- en Overige Standaarden (NV COS), uitgegeven door de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA). De overige 11 accountants houden buitenlandse standaarden aan bij het verstrekken van hun controleverklaring.

71 (91%) van de controleverklaringen bevatten een separate paragraaf met betrekking tot continuïteit. Bij de overige zeven buitenlandse ondernemingen wordt continuïteit opgenomen als onderdeel van de verantwoordelijkheden van het bestuur en de accountant.

Eén accountant heeft een paragraaf ter benadrukking van bepaalde aangelegenheden opgenomen, gerelateerd aan de oorlog in Rusland en Oekraïne. De toelichting maakt een referentie naar de paragraaf ‘Continuïteit, onzekerheden en risico’s’ voor de uitleg van de impact op de financiële presentatie en mitigerende plannen van het management. Verder bevat geen controleverklaring in de populatie een paragraaf ter benadrukking van ernstige onzekerheden met betrekking tot going concern (NV COS 706).

Geen accountant heeft een specifiek kernpunt ten aanzien van continuïteit in de jaarrekening opgenomen. De accountant van Koninklijke Luchtvaart Maatschappij N.V. heeft wel een kernpunt met betrekking tot de duurzaamheid van het bedrijfsmodel opgenomen.

In het algemeen begint de controleaanpak continuïteit-sectie met de bewoording dat het management een continuïteitsbeoordeling uitgevoerd heeft en dat er geen continuïteitsrisico’s geïdentificeerd zijn. Alleen in de controleverklaring van ProRail is in de paragraaf over de controleaanpak continuïteit een specifieke aangelegenheid opgenomen die aandacht vereiste van de accountant: ”Zoals toegelicht in de ‘Toelichting op de balans, de winst en verliesrekening en het kasstroomoverzicht’ van de jaarrekening heeft de raad van bestuur de jaarrekening gehanteerde grondslagen van waarderingen en resultaatbepaling gebaseerd op de veronderstelling van continuïteit van de vennootschap. Tevens is toegelicht dat de beheerconcessie 2015–2025 vervalt met ingang van 1 januari 2025. Indien de omvorming van ProRail tot een zelfstandig bestuursorgaan niet vóór 2025 heeft plaatsgevonden heeft het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat toegezegd te zorgen voor een tijdige oplossing. Hiertoe is een werkproces gestart om de beheerconcessie te verlengen, om daarmee formeel te waarborgen dat ProRail de beheerder van de Nederlandse hoofdspoorweginfrastructuur blijft. Daarom heeft het mogelijk vervallen van de beheerconcessie geen gevolgen voor de continuïteitsveronderstelling waarop de jaarrekening is opgesteld.”. In de andere controleverklaringen worden geen specifieke aangelegenheden beschreven in de paragraaf over de controleaanpak continuïteit.

In 46 van de 78 (59%) onderzochte controleverklaringen wordt een referentie naar een toelichting in de financiële overzichten gemaakt. Met 64% nemen de externe accountants van de AEX-ondernemingen de meeste referenties naar andere toelichtingen op, de externe accountants van de grote, niet-beursgenoteerde bedrijven met 54% de minste.

Een derde element dat de accountant kan toelichten is een kort overzicht van de uitgevoerde werkzaamheden.

Tijdens het onderzoek hebben we toelichtingen geclassificeerd als “Algemeen” wanneer de beschrijving van de werkzaamheden algemeen van aard is en er geen sector- of klantspecifieke elementen zijn opgenomen. De accountant verwijst vaak alleen naar het feit dat het management een inschatting heeft gemaakt van de continuïteitsveronderstelling en dat bij de evaluatie door de accountant geen uitkomsten zijn gevonden die in strijd zijn met de aannames en oordelen van het bestuur. De specifieke werkzaamheden die de accountant heeft uitgevoerd om tot deze evaluatie te komen worden hierbij niet verder beschreven. Over het algemeen zijn de algemene toelichtingen kort en weinig gedetailleerd. Een voorbeeld van een algemene toelichting is als volgt:

“We hebben de specifieke beoordeling besproken en geëvalueerd met de Raad van Bestuur, waarbij we professioneel oordeel hebben uitgeoefend en professioneel scepticisme hebben gehandhaafd. We hebben overwogen of de beoordeling van de voortzetting van de bedrijfsactiviteiten door het management, gebaseerd op onze kennis en inzicht verkregen via onze controle van de financiële overzichten of anderszins, alle relevante gebeurtenissen of omstandigheden bevat die aanzienlijke twijfel kunnen werpen op het vermogen van het bedrijf om als een going concern voort te blijven bestaan. Als we concluderen dat er sprake is van een materiële onzekerheid, zijn we verplicht om in ons accountantsrapport aandacht te besteden aan de gerelateerde toelichtingen in de financiële overzichten of, indien dergelijke toelichtingen ontoereikend zijn, onze mening aan te passen.”

Toelichtingen zijn als industrie-specifiek geclassificeerd als de beschreven werkzaamheden bij bepaalde sectoren horen. Voorbeelden hiervan zijn het begrijpen en evalueren van de stresstests van de groep op het gebied van liquiditeit en wettelijke kapitaalvereisten, inclusief de ernst van de toegepaste stressscenario’s bij banken. Of het beoordelen of de scenario’s opgenomen in de Own Risk Solvency Assessment (ORSA) en het Voorbereidend Crisisplan die zijn ingediend bij DNB en andere correspondentie met toezichthouders, die duiden op een aanzienlijk continuïteitsrisico bij verzekeraars.

Als derde categorie houden we ondernemingsspecifieke werkzaamheden aan. Figuur 4 is een best practice-voorbeeld van een klantspecifieke beschrijving van werkzaamheden van Koninklijke Luchtvaart Maatschappij N.V.. De accountant gaat in op individuele financieringsafspraken met de Nederlandse Staat en de budgetten en 5-jaarplannen inclusief investeringen in nieuwe vliegtuigen. Een ander voorbeeld van specifieke werkzaamheden staat in de verklaring van Vattenfall N.V. die verwijst naar bestaande verstrekte kredietfaciliteiten door het moederbedrijf Vattenfall AB en de verkregen groepsfinanciering van € 470 miljoen die de voltooiing van de aanleg van het Hollandse Kust Zuid offshore windproject heeft gegarandeerd.

Figuur 4.

Best practice gedetailleerde auditwerkzaamheden met betrekking tot continuïteit, Koninklijke Luchtvaart Maatschappij N.V., Annual Report 2023, pagina 250.

Alle ‘Controleaanpak continuïteit’-secties bevatten een overzicht van de werkzaamheden van de accountant. Externe accountants kiezen bij de beschrijving van hun werkzaamheden het meest voor een algemene toelichting (40%), gevolgd door een sectorspecifieke bewoording. Er wordt zelden informatie verstrekt over specifieke zaken die spelen bij de onderneming, zoals aankomende herfinancieringen, afhankelijkheden van kredietverstrekkers en andere relevante continuïteitsrisico’s die een rol spelen in de analyse van de accountant.

De NV COS 700 (R) A41A geeft de accountant voorbeelden om te voldoen aan de vereisten van NV COS 700 (R) 29A en benoemt hierbij ook, naast het verwijzen naar eventuele toelichtingen in de financiële overzichten en een kort overzicht van de uitgevoerde werkzaamheden, belangrijke waarnemingen en aangelegenheden die aandacht vereisten. Uit het onderzoek komt naar voren dat niet veel accountants deze elementen opnemen in de controleverklaring. Dit kan verschillende redenen hebben. Mogelijk zijn accountants voorzichtig om aangelegenheden te bespreken die niet al in de jaarrekeningen benoemd zijn of zorgen ze ervoor dat relevante zaken in de jaarrekening worden opgenomen, waardoor herhaling in de controleverklaring (anders dan via een verwijzing naar de jaarrekening) niet van belang is. Ook kan in veel gevallen de reden zijn dat de entiteit financieel gezond is waardoor er geen specifieke aangelegenheden te benoemen zijn.

In het onderzoek zien we dat accountants over het algemeen specifieke bewoordingen gebruiken om te rapporteren over de resultaten van de werkzaamheden en dat dit vaak kantoorspecifiek is. Zo concluderen EY-accountants in 85% van de afgegeven verklaringen dat er geen materiële onzekerheden zijn met betrekking tot de continuïteit. KPMG-accountants concluderen in overgrote meerderheid (86%) dat hun werkzaamheden geen aanleiding hebben gegeven tot aanvullende controlewerkzaamheden met betrekking tot de beoordeling van de continuïteit door het management. De meest gebruikte indicatie van PwC-accountants (70%) is dat de werkzaamheden geen bevindingen hebben opgeleverd die in strijd zijn met de aannames en oordelen van het bestuur. Accountants van Deloitte concluderen in 43% van hun verklaringen dat er geen rapporteerbare bevindingen zijn met betrekking tot de continuïteit van de entiteit. Opvallend is dat slechts in twee controleverklaringen gekozen is voor een positieve formulering van de conclusie, namelijk “we zijn het eens met de toepassing door het management van de continuïteitsveronderstelling bij het opstellen van de jaarrekening”. In de andere onderzochte verklaringen wordt gekozen voor een negatieve formulering.