In dit artikel wordt uiteengezet welke informatie over duurzaamheid Nederlandse beursgenoteerde ondernemingen hebben gepubliceerd in jaarverslagen over 2023. Er is hiertoe gezocht naar gegevens over de thematische standaarden (‘topical standards’) uit de European Sustainability Reporting Standards (ESRS). Ook wordt de toepassing van de dubbele materialiteit beschreven, die bepalend is voor wat er wordt gerapporteerd. Het onderzoek gaat over de 75 hoofdfondsen van de AEX, AMX en AScX. Voor een groot deel van deze ondernemingen is verslaggeving over niet-financiële informatie verplicht (AE 2018; EU 2014). Dit onderzoek laat zien dat ondernemingen rapporteren over ESG-thema’s op een ESRS-wijze, voordat deze verplicht wordt gesteld onder de CSRD. Daarbij zien we aanzienlijke verschillen en tekortkomingen bij detailthema’s; voor veel ondernemingen is er werk aan de winkel om in een korte tijd volledig te kunnen voldoen aan de Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD).

Verslaggeving, ESG, European Sustainability Reporting Standards, Corporate Sustainability Reporting Directive, dubbele materialiteit

Tot 2023 bestonden er matig gehandhaafde verplichtingen. De invoering van de CSRD zorgt ervoor dat veel ondernemingen in de toekomst verplicht uitgebreider moeten rapporteren over duurzaamheidsthema’s. Een deel van die ondernemingen rapporteert over boekjaar 2023 al over duurzaamheid. De rapportage is een vervolg op een dialoog met alle stakeholders, die gericht is op de vaststelling wat er belangrijk is om over te rapporteren. De analyse die aan de vaststelling voorafgaat heet de dubbele materialiteitsanalyse (DMA).

Ondernemingen publiceren jaarrapporten om belanghebbenden te informeren, om bruikbare informatie te verschaffen, om verantwoording af te leggen en om melding te maken van duurzaamheidsprestaties. Dat doen ze met verschillende soorten rapporten: het financiële jaarverslag, allerlei niet-financiële rapporten en geïntegreerde rapporten. Dit onderzoek is een exploratief onderzoek naar de praktijk van het rapporteren over ESG-thema’s door Nederlandse beursgenoteerde ondernemingen. Wat wordt er gerapporteerd over Environmental-Social-Governance; de ESG-thema’s? In de huidige regelgeving (BW2 Titel 9 en de NFRD (EC 2014)) wordt hieraan in algemene termen aandacht besteed. Maar omdat de verplichting onder de NFRD zo oppervlakkig is, zien we vooral toepassing van vrijwillige raamwerken zoals die van het Global Reporting Initiative (GRI 2022). Voor sommige ondernemingen zijn de ESRS’en vanaf boekjaar 2024 verplicht, dus nog niet over het hier onderzochte verslagjaar.

Vooruitlopend op de Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD) rapporteren ondernemingen vrijwillig over ESG-thema’s. Dit zijn de rapportages die op een later moment verplicht gaan worden. De verwachting is dat bedrijven hun aandacht nadrukkelijk richten op slechts een van de thema’s op het terrein van E, S en G. Dit hangt bijvoorbeeld af van de grootte van de onderneming van de moeilijkheidsgraad van de dataverzameling, of de concreetheid van het thema. In dit onderzoek beschrijven we de verschillen tussen hoeveelheden gerapporteerde duurzaamheidsthema’s.

Het doel van het verstrekken van niet-financiële-informatie kan enerzijds het verstrekken van nuttige informatie aan de financiële markt zijn, en anderzijds het afleggen van verantwoording aan de maatschappij. Doelgroepen kunnen een brede groep stakeholders zijn of alleen deelnemers aan de financiële markt. Vanwege de toekomstige verplichtingen voortvloeiend uit de CSRD zijn keuzes door ondernemingen niet los te zien van regelgeving en compliance. We bestuderen de 75 indexfondsen van de AEX, AMX en AScX. Van die ondernemingen zijn alle door hen op het internet gepubliceerde verslagen onderzocht. Daarbij zijn:

1. alleen de verslagen over 2023 bekeken en niet de rapporten die op meerdere jaren betrekking hebben, zoals soms het geval is bij niet-financiële rapporten;
2. alleen Engelstalige verslagen bekeken, omwille van de vergelijkbaarheid. Alle ondernemingen hebben Engelstalige verslagen gepubliceerd;
3. zowel financiële als niet-financiële verslagen onderzocht.

Dit onderzoek laat zien over welke – in de ESRS opgenomen – ESG-thema’s gerapporteerd is, en ook waarover niet gerapporteerd is. Daarbij wordt gekeken hoeveel ondernemingen over welke thema’s rapporteren. Verder laten we zien of ondernemingen indicaties geven van een materialiteitsanalyse (en dit in heldere bewoordingen benoemen), wat startend in boekjaar 2024 verplicht is onder de CSRD.

Regelgeving over niet-financiële verslaggeving bestaat, maar is niet zeer gedetailleerd (Breijer et al. 2024). Sinds 2017 geldt voor grote OOB’s de Non-Financial Reporting Directive (NFRD). De opvolger van de NFRD, de CSRD, gaat verder qua detaillering en scope. Ook de wijze waarop wordt vastgesteld waarover gerapporteerd wordt is anders, volgens de dubbele materialiteitsanalyse (DMA). Er zijn meer verschillen, maar de beperkte ruimte voor dit artikel laat het niet toe om alle verschillen te bespreken. De European Sustainability Reporting Standards (ESRS) zijn een deel van de uitwerking van de CSRD, door EFRAG opgesteld (EC 2023b), in de vorm van een direct geldende delegated act (EC 2023b; Vergoossen 2023), als aanvulling op de richtlijn (Directive). Voor de effectiviteit van de regelgeving lijkt de aanscherping van de NFRD zeker nodig (Breijer et al. 2024).

Theoretisch kan het rapporteren over duurzaamheidsthema’s op verschillende wijzen worden bekeken: vanuit de agentschapstheorie tot legitimiteitstheorie, stakeholdertheorie, signaleringstheorie en de koppeling met de efficiënte markthypothese; allemaal theorieën die zouden kunnen verklaren waarom en hoe er gerapporteerd wordt vanuit verschillende invalshoeken: de financiële markt, stakeholders of de maatschappij. Bij het hier toegepaste theoretisch kader ligt de focus op de breedte van de van gebruikersgroep van duurzaamheidsverslaggeving. Wij kiezen ervoor om vooral te kijken naar stakeholdertheorie en enigszins naar agentschapstheorie. Dat is feitelijk de onderbouwing van de DMA: samen met stakeholders kiezen welke onderwerpen impact-materieel zijn en welke informatie in financiële zin belangrijk is voor ‘principalen’, de aandeelhouders.

De stakeholdertheorie maakt deel uit van een groep systeemtheorieën, die beschrijven dat alles wat een onderneming uitvoert samenhangt met het systeem dat maatschappij heet, waarbij er partijen zijn die allerlei soorten belangen hebben. De stakeholdertheorie is van oorsprong een managementtheorie (Freeman 1984). Deze kan instrumenteel, beschrijvend of normatief worden toegepast (Donaldson and Preston 1995). Feitelijk is de DMA een instrumentele toepassing van die theorie, want de DMA met stakeholders is daarbij het instrument om verslaggeving te baseren op de informatiebehoeften van die stakeholders. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen informatie die noodzakelijk is voor een goed begrip van de huidige of toekomstige financiële resultaten en positie van de onderneming (financiële materialiteit; met name relevant voor beleggers en kredietverstrekkers), en informatie die nodig is voor een goed begrip van de effecten – impact – van de activiteiten van de organisatie op mens en milieu (impactmaterialiteit; relevant voor een brede groep van stakeholders, waaronder medewerkers, consumenten, de overheid, beleggers en ook gemeenschappen die in de buurt van de onderneming wonen).

Voor dit onderzoek zijn twee soorten data gebruikt; duurzaamheidsthema’s uit de rapporten en financiële data uit Refinitiv (sinds kort LSEG genaamd). De benodigde rapporten zijn handmatig als pdf’s van de websites van de onderzochte ondernemingen gedownload. Om vast te stellen welke informatie over duurzaamheidsthema’s verstrekt is, gebruikten we computerondersteunde tekstanalyse (computer-aided text analysis, CATA) voor de pdf’s. Bij deze werkwijze wordt gebruik gemaakt van software om grote hoeveelheden tekst te analyseren. CATA voorkomt mogelijke fouten bij het handmatig verkrijgen van data, omdat algoritmes zijn geprogrammeerd om teksten te analyseren en omdat bepaalde subjectiviteit wordt vermeden (Breijer and Orij 2022). Deze manier past bij het zoeken naar teksten, maar is niet gericht op het vaststellen van kwaliteit van rapportages.

We hebben in de rapporten gezocht naar duurzaamheidsthema’s uit de tien thematische standaarden van de ESRS’en, in het bijzonder op het gebied ‘Environmental’ (E1 tot en met E5), ‘Social’ (S1 tot en met S4) en Governance (G1) uit de ‘application requirements’ in bijlage A van ESRS 2 (EC 2023b). We hebben gekeken naar de zogenoemde ‘topics’ en voor detailscores naar de ‘sub-sub-topics’ van de thematische standaarden. We onderzoeken het vermelden van ‘sub-topics’ niet apart, omdat die naast ‘topics’ en ‘sub-sub-topics’ niets toevoegen, als we alleen kijken naar woordgebruik.

In bijlage A worden de sub-sub-topics gekoppeld aan de relevante ESRS’en. De gedefinieerde zoektermen op basis daarvan zijn vaak ruimer dan de ESRS-termen, omdat hierbij ook alternatieve spellingswijzen zijn opgenomen en synoniemen.

Bijlage B bevat een overzicht van zoektermen in relatie tot dubbele materialiteit. Voor de toepassing van de DMA hebben we gezocht naar termen die gekoppeld kunnen worden aan dit begrip. Het ging daarbij met name om de vaststelling van relevante stakeholders en of er een aanduiding bestaat voor het feit of een onderneming een verschil hanteert tussen financiële en impactmaterialiteit van duurzaamheidsinformatie, of de term DMA gebruikt. Die temen halen we uit ESRS 1 (EC 2023b) en uit de richtlijnen van het GRI (2022), en dan gaat het om samentrekkingen die de DMA typeren, bijvoorbeeld ‘stakeholderdialoog’ (stakeholder dialogue in het Engels). We verwachtten ook losse termen als impactmaterialiteit (impact materiality in het Engels) te vinden, die wel een indicatie zijn van dubbele materialiteit, maar niet volledig dekkend. Ook hebben we een enkele term uit het GRI (GRI 2022) gehaald, of uit een oudere versie van die vrijwillige richtlijnen. Het GRI was een voorloper op het terrein van de impactmaterialiteit (Dragomir et al. 2024) en ook gekoppeld aan het concept van triple bottom line (Krivogorsky 2024), dat feitelijk stelt dat er een verschil tussen financiële en impact-gerelateerde duurzaamheid bestaat, dus duidt op het toepassen van een DMA – of eigenlijk een voorstadium daarvan. Ter afbakening van dit onderzoek vermelden we dat we niet naar allerlei specifieke zaken uit ESRS 1 en ESRS 2 hebben gezocht, zoals ook de samenhangende begrippen kansen, risico’s en impact (‘impacts, risks and opportunities’ = IRO), anders dan letterlijke elementen uit de DMA. De begrippen uit IRO zijn te generiek voor onze onderzoekwijze.

De belangrijkste tekortkoming van de dataverzamelingswerkwijze, de zogenaamde CATA, is dat de context niet wordt onderzocht waarin de onderwerpen worden besproken en dat e alleen gezocht is naar letterlijk dezelfde bewoordingen. Dus net anders geformuleerde begrippen worden niet gevonden. Het voordeel is dat het zoeken naar de zoekwoorden feilloos is; waarnaar wordt gezocht, wordt ook gevonden, en als het niet wordt gevonden, dan is er zekerheid dat het niet op die manier is gerapporteerd.

Ons onderzoek naar topics en ‘sub-sub-topics’ houdt in dat we alleen vermeldingen van die thema’s registreren; we onderzoeken niet de diepgang van die topics. Met andere woorden: we analyseren niet of ondernemingen allerlei toelichtingen, tabellen of visuele uitleg geven over de specifieke sociale thema’s. Ook vermeldenswaardig is het zoeken naar relatief nieuwe ESRS-teksten in rapporten die al voor het publiceren van de ESRS’en zijn opgesteld. Er is dus gezocht naar iets wat bij het opstellen van het verslag over 2023 nog niet formeel verplicht was. Het vinden van die letterlijke teksten kan dus moeilijk betekenen dat ondernemingen voorsorteren op iets wat nog niet bestond. De data zijn daardoor alleen indicatief voor rapportage over ESRS-gerelateerde thema’s.

We hebben niet gezocht naar de context van de thema’s, dus ook niet naar antwoord op de vraag of ondernemingen alleen over beleid (‘policies’) rapporteren of ook over prestaties. Prestaties zouden kunnen worden getypeerd onder de ESRS’en als maatregelen, doelen en maatstaven, of de veelgebruikte Engelse termen ‘actions, targets and metrics’.

In dit onderzoek worden achtereenvolgens meerdere tabellen besproken met de volgende inhoud:

• Een samenvattende beschrijving van de onderzochte ondernemingen, inclusief CSRD-scope en bedrijfstakken (Table 1);
• Gegevens over de aantallen ondernemingen die rapporteren over duurzaamheidsthema’s (de hoofdthema’s, ofwel de topics (Table 2));
• Gegevens over de aantallen ondernemingen die over specifieke details van duurzaamheidsthema’s rapporteren, de sub-sub-thema’s (Table 3); en
• Rapportage over DMA (Table 4).
• Illustratieve teksten over specifieke duurzaamheidsthema’s en DMA (Table 5).

Table 1 bevat een beschrijvend overzicht van de onderzochte ondernemingen, met daarbij informatie over de aantallen rapporten, de grootte van de ondernemingen en de spreiding over bedrijfstakken. Er zijn 75 ondernemingen onderzocht, 25 van elke index, waarvan er 62 bij de eerste groep horen die vanaf boekjaar 2024 aan de CSRD moet voldoen. De andere 13 horen bij de groep die hier vanaf boekjaar 2026 aan moet voldoen (zie uitleg in voetnoot van panel A van Table 1). 24 van de 25 AEX-ondernemingen moeten in de eerste ronde (boekjaren die aanvangen in 2024) voldoen aan de CSRD. Van de andere indices geldt het volgende: 22 van de 25 AMX-ondernemingen en 16 van de 25 AScX-ondernemingen vallen in de eerste groep van de CSRD.

Logischerwijs zijn AEX-ondernemingen gemiddeld veel groter dan ondernemingen in de andere indices als het gaat om balanstotaal, omzet en personeel. Er kan beargumenteerd worden dat grotere ondernemingen vaker vrijwillig uitgebreider rapporteren over duurzaamheid dan kleinere ondernemingen. Dat kan worden toegeschreven aan het feit dat deze onder een publiek vergrootglas liggen, gekoppeld aan maatschappelijke legitimiteit, maar ook aan het gegeven dat grotere ondernemingen meer middelen hebben om sneller het nieuwe, uitgebreide rapportagesysteem van de CSRD en ESRS te implementeren.

Wat betreft de verdeling over bedrijfstakken refereren we aan Orij et al. (2023), om niet in herhaling te vervallen vanwege de vrijwel gelijke groep onderzochte ondernemingen.¹ Er bestaan kleine verschillen tussen de indices qua verdeling over bedrijfstakken, en die zouden ook een determinant van de rapportageverschillen kunnen zijn tussen de indices, maar dat is hier niet onderzocht.

Veel ondernemingen rapporteren over onderwerpen die in de toekomst worden voorgeschreven door de CSRD en de ESRS’en. We hebben in het kader van dit onderzoek niet gezocht naar volledige compliance met de nieuwe, nog niet geldende regels, maar vooral vastgesteld hoe vaak er gerapporteerd is over deelonderwerpen van de E, S en G. Ook is aanvullend gezocht naar analyses van de dubbele materialiteit.

Er bestaan verschillen tussen de indices; bij AMX-bedrijven worden minder details over de E (Environment) gegeven en bij de AScX minder details over de S (Social). Alle ondernemingen voeren een materialiteitsanalyse uit ten aanzien van duurzaamheid, alhoewel het zou kunnen dat: a) deze als werkwijze nog oppervlakkig is toegepast; en b) stakeholders minder belangrijk zijn bij het vaststellen van materiële thema’s dan bij de straks verplichte DMA past.

Over sommige zaken wordt niet gerapporteerd, en wat vooral opvalt (hoewel het bewijs anekdotisch is) is dat het rapporteren van ‘non-financial performance’ nog geen usance is onder Nederlandse ondernemingen. Het blijft veelal bij het noemen van beleid (‘policies’). Door onze manier van onderzoeken weten we echter niet zeker wat er precies over thema’s gezegd is; alleen plannen, of ook uitvoering? Ook weten we helemaal niet of ‘oude’ plannen tot de huidige prestaties hebben geleid.

We hebben ook niet gekeken naar ‘greenwashing’, oftewel het verschijnsel dat ondernemingen hun duurzaamheidsprestaties mooier voordoen dan gerechtvaardigd is door hun werkelijke prestaties. Aan de andere kant zou het gegeven dat de rapportages vooral over plannen lijken te gaan, mogelijk kunnen duiden op een gebrek aan prestaties. Of dit echt zo is, vraagt diepgaander onderzoek dan het onderzoek dat hier is uitgevoerd. De onderzoekswerkwijze in dit artikel is niet waterdicht en niet diepgaand. Ook zorgt het zoeken naar vaste begrippen ervoor dat niet helemaal duidelijk is dat als een begrip niet gevonden wordt, hierover ook niets wordt gezegd. Mogelijk is er wel wat over gezegd, maar zijn hiervoor andere bewoordingen gebruikt. Maar dat er veel toch wél is gevonden, is een indicatie dat de onderzoeksmethode werkt.

Wij zijn benieuwd of de rapportages volgend jaar, in het eerste jaar van de verplichting voor 62 van de onderzochte 75 ondernemingen, volledig compliant gaan zijn aan de CSRD en ESRS’en. Uit ons onderzoek blijkt dat veel ondernemingen in korte tijd nog alle zeilen zullen moeten bijzetten om te voldoen aan de onderzochte delen van de CSRD en ESRS’en; laat staan de volledige algemene vereisten (waaronder de DMA), de algemene toelichtingen en de vele datapunten die aan de thematische standaarden gekoppeld zijn.