Vanuit literatuuronderzoek zijn er aanwijzingen dat binnen internal audit een alternatieve manier van onderzoek wenselijk is, mogelijk gestoeld op sociaal constructionistische principes. Een voorbeelduitwerking hiervan is de Responsieve Evaluatie, waarbij verhalen van belanghebbenden en onderlinge dialoog kernconcepten zijn. In deze bijdrage wordt een concreet plan van aanpak beschreven waarin de principes van een Responsieve Evaluatie zijn uitgewerkt. Hieruit volgt dat Responsief Auditen mogelijkheden biedt voor het onderzoeken van complexe vraagstukken met veel verschillende belangengroepen, binnen het brede spectrum van internal audit. Zodoende kan het bijdragen aan dieperliggend leren in organisaties in hun omgang met complexiteit.

Sociaal constructionisme, dialoog, verhalen, alternatieven voor toetsend onderzoek

De bijdrage biedt concrete handvatten voor een onderzoeksaanpak bij ambigue en complexe vraagstukken, waarbij belangen uiteenlopen. Het is een onderzoeksaanpak die auditors kunnen gebruiken binnen hun brede waaier aan activiteiten binnen de internal auditfunctie (IAF).

In de afgelopen jaren is de toegevoegde waarde van internal auditfuncties (IAF) veelvuldig onderzocht (zie bijvoorbeeld Lenz and Hahn (2015); Türetken et al. (2020)). Om relevant te blijven in 2035, reikt het Instituut voor Internal Auditors (IIA) enkele handvatten aan, waaronder het heroverwegen van de balans tussen assurance- en adviesdiensten (IIA 2024a). Eenzelfde pleidooi volgt uit Eulerich and Lenz (2020), die stellen dat een toekomstbestendige IAF de randen van het vakgebied opzoekt om van meerwaarde te blijven. Anderen relateren dat aan de toenemende complexiteit en – voor auditors – onbekende vraagstukken, waarover het moeilijker, zo niet onmogelijk is om assurance te verlenen (zie bijvoorbeeld Lenz and Hoos (2023)).

Met een audit verstrekt een auditor aan de hand van toetsend onderzoek – met een vooraf opgesteld normenkader – een objectief oordeel. Binnen het auditwerkveld worden objectiviteit en onafhankelijkheid daarom doorgaans als fundamenten beschouwd. Vanuit de wetenschappelijke literatuur zijn er indicaties dat de vanzelfsprekendheid van de principes van objectiviteit en onafhankelijkheid in twijfel kan worden getrokken (Francis 1994; Nordin 2022). Sterker: Lenz and Hoos (2023) stellen dat objectiviteit en onafhankelijkheid obstakels zijn in het onderzoeken van complexe en onbekende vraagstukken. Daarom kan een aanpak gestoeld op andere principes – daarmee Eulerich and Lenz (2020) volgend – van toegevoegde waarde zijn om die vraagstukken te onderzoeken. Onder anderen Van Twist and De Korte (2022) hebben bepleit dat benaderingen vanuit de sociale wetenschappen inspirerend kunnen zijn als alternatieven voor toetsend onderzoek. Een specifieke stroming betreft het sociaal constructionisme, dat berust op meer subjectivist­ische grondslagen van onderzoek (cf. Burr and Dick 2017; Cunliffe 2008). So­ciaal constructionisme veronderstelt dat er niet één sociale waarheid is, maar dat er meer­dere sociale werkelijkheden zijn die in onderlinge interactie worden geconstrueerd. Een vertaling hiervan naar de interne auditpraktijk vergt nog een verdere theoretische verkenning, alsook een beschouwing op de toepassing en mogelijke toegevoegde waarde ervan in de praktijk.

Op basis van deze context heb ik mijn referaat over dit onderwerp geschreven (Schuiten 2023). In deze bijdrage geef ik een samenvatting daarvan. Daarin staat de volgende vraag centraal:

‘Hoe en wanneer kan een sociaal constructionistische methode van onderzoek de gereedschapskist van de internal auditor verrijken?’

Op basis van literatuuronderzoek beschrijf ik allereerst een alternatief voor de ‘klassieke’ audit. Daarna volgt een uiteenzetting van een plan van aanpak, gestoeld op responsieve principes. Deze bijdrage vervolgt met een beschouwing over de waarde van deze aanpak in de discussie over de ‘performance’ van de IAF (cf. IIA (2024b)). Deze bijdrage sluit af met enkele conclusies, een beschouwing op tekortkomingen en mogelijkheden voor vervolgonderzoek.

Hoewel het begrip interne audit eenduidig lijkt, zijn er twee verschillende, gangbare definities in de vakliteratuur te onderscheiden. De eerste definitie volgt uit de nieuwe Global Internal Audit Standards, waar wordt gesproken over assurance- en adviesdiensten (IIA 2024b). Tezamen vormen deze de auditactiviteiten van een IAF. Deze ‘waaier’ aan interne auditactiviteiten is dus breder dan louter assuranceonderzoek en omvat ook andere activiteiten, zoals oorzakenanalyses, faciliteren van – bijvoorbeeld - risicobeheersingsworkshops, enzovoorts (IIA 2009). De tweede definitie richt zich meer op de aanpak van een audit, waar de audit als toetsend onderzoek wordt gedefinieerd met een vooraf opgesteld normenkader (Bos et al. 2017; De Korte et al. 2021; Van Twist and De Korte 2022).

Elke audit biedt inzicht in een fenomeen (cf. Schuiten and De Korte (2022)). Daaraan kan zekerheid worden ontleend, hetzij expliciet door het afgeven van assurance, hetzij impliciet wanneer een auditprofessio­nal een onderzoek uitvoert (Driessen and Molenkamp 2012). De dominante auditaanpak als toetsend onderzoek stoelt op aannames die voortkomen uit positivistische wetenschapsfilosofische stromingen (Dirsmith et al. 1985; Van Twist and De Korte 2022). Hieronder schuilt een objectief-positivistisch wereldbeeld: er is één werkelijkheid die we (zo) objectief (mogelijk) waarnemen (Bos et al. 2017; Van Grinsven 2021; Van Twist and De Korte 2022). De aanpak is overwegend deductief, met een vooraf opgesteld normenkader, en objectiviteit wordt nagestreefd (Bos et al. 2017; cf. Moses and Knutsen (2012)).

Maar – zoals ook blijkt uit het bredere academische discours van critical accounting studies – er zijn alternatieve stromingen van onderzoek met andere uitgangspunten dan de hierboven kort geschetste, die mogelijk beter aansluiten op complexe (organisatie)vraagstukken (Volkova 2018; Wachira 2018; Yu and Huber 2023). Eén van de bekendste uitzonderingen op deze dominante auditvorm is de behavioural audit (Van der Meulen and Otten 2013a, 2013b; Otten 2020), die een subjectief wereldbeeld veronderstelt: er is sprake van meervoudige werkelijkheden voor de diverse betrokkenen (Boonstra 2000). De behavioural audit is gestoeld op de leergeschiedenismethodiek, zoals ontwikkeld aan MIT (Van der Meulen and Otten 2013a, 2013b). Er wordt – de cognitieve psychologie volgend – verondersteld dat deze realiteiten worden weerspiegeld in mentale modellen die menselijk gedrag aansturen. De aanpak is inductief: verzamelde onderzoeksgegevens zijn leidend, niet een vooraf opgesteld normenkader. Gelet op voorgenoemde elementen valt de behavioural audit, zoals door Van der Meulen and Otten (2013a, 2013b) beschreven, te typeren als voortkomend uit een (sociaal) constructivistische stroming (zie Tabel 1).

Aanvullend is er volgens de sociaal constructionistisch stroming ook een meer intersubjectief wereldbeeld mogelijk (Brown 2017). De aanname van meervoudige werkelijkheden houdt stand: er is niet één waarheid (Burr 2015). Sterker: de onderzoeker borgt dat zoveel mogelijk verschillende perspectieven een toneel krijgen (Baur et al. 2010). Dit zijn veelal perspectieven die niet vaak aan bod komen (Abma and Widdershoven 2005). Verschillend met een (sociaal) constructivistische stroming is echter dat wordt verondersteld dat realiteiten in en dankzij menselijke interactie (lees: in dialoog) ontstaan (Brown 2017; Cunliffe 2008; Hosking 2011). Ze bestaan niet los van deze interactie (Burr and Dick 2017). Zo worden werkelijkheden geconstrueerd via “language, stories, histories, and narratives that exist within specific interpersonal and social influences” (Phillips 2023, p. 4). Daarmee wordt aan dialoog een ontologisch karakter toegekend: in dialoog ontstaan realiteiten. Daarmee onderscheidt het zich van (sociaal) constructivisme (Khan and MacEachen 2021; Young and Collin 2004; Wachira 2018). Tabel 1 toont de verschillen tussen beide stromingen, met name gericht op hun oorsprong, focus en objecten van analyse. Hoewel studies binnen de stroming van critical accounting aandacht besteden aan de sociale constructies binnen het werkveld, is er binnen het internal auditveld nog geen verschijningsvorm van dit sociaal constructionistische gedachtegoed als auditaanpak. Juist een dergelijke aanpak kan mogelijk van toegevoegde waarde zijn bij het onderzoeken van onbekende vraagstukken, met een veelheid aan actoren en belangen (Abma 2004).

Daarentegen kan de beleidsevaluatieliteratuur als aanverwant vakgebied inzichten bieden. Hoewel evaluatie en audit verschillen in bijvoorbeeld focus (bedrijfs- versus beleidsvoering) en type vragen (normatief versus verklarend en beschrijvend) delen zij overeenkomsten (Mayne 2006; Clarke 1999; Chelimsky). Zo zijn beide gestoeld op praktijkgericht onderzoek, volgen uit beide oordelen over de toegevoegde waarde van een onderzoeksobject, wordt gerapporteerd aan het senior management en kunnen ze een verbeter- of verantwoordingsdoel dienen (Bemelmans-Videc et al. 2017; Mayne 2006; Naidoo 2020; Verwoerd et al. 2020). Het vakgebied van beleidsevaluatie heeft in de jaren ’90 een grote ontwikkeling doorgemaakt. In hun magnum opus beschrijven Guba and Lincoln (1989) drie evaluatiegeneraties: eerst werden evaluaties als objectieve metingen gebruikt; vervolgens werden deze aangevuld met kwalitatieve beschrijvingen; ten slotte werd ook een evaluatie-oordeel toegevoegd. Met hun vierde evaluatiegeneratie pleitten zij voor een paradigmawisseling, waarbij niet langer een objectief, onafhankelijk oordeel, maar onderlinge interactie en onderhandelde betekenisgeving centraal stonden. Anderen noemen dit ook wel responsief evalueren (Stake 1975; Visse et al. 2011). Dit leidde tot kritiek, ook vanuit gelijkgestemden, over het gebrek aan aandacht voor machtsrelaties (Vanderplaat 1995), het gebrek aan actie en hun semi-queeste naar consensus (zie bijvoorbeeld Gregory (2000); Laughlin and Broadbent 1996). Als antwoord ontstond een specifieke stroom binnen de responsieve evaluatie die verhalen en dialoog centraal stelt, waarvan de grondslagen overeenkomen met het intersubjectieve wereldbeeld (Abma 2001, 2005, 2006; Abma and Widdershoven 2005; Baur et al. 2010; Edley 2001; Niessen et al. 2008; Visse et al. 2011; Van der Haar and Hosking 2004; Widdershoven 2001).

De Responsieve Evaluatie bestaat uit vier stappen (Abma 2005; Abma and Widdershoven 2005; Visse et al. 2011).¹ Als eerste stap moeten evaluatoren een goed beeld krijgen van de context, problematiek en relevante belanghebbenden. Vooral dat laatste is relevant, vanwege de centrale rol van stakeholders. Bij de tweede stap gaat de evaluator met hen het gesprek aan, om hun verhalen omtrent het evaluatievraagstuk in kaart te brengen, tot saturatie is bereikt: data wordt meermaals herhaald en nieuwe inzichten blijven weg (Saunders et al. 2018). Deze verhalen worden verdiept in verschillende focusgroepen met groepen belanghebbenden (stap 3). Uiteindelijk worden deze verschillende verhalen nog samengebracht in een dialooggroep met vertegenwoordigers van de verschillende belanghebbenden (stap 4).

Hét kernconcept is dialoog (Greene 2001; Schwandt 2001). Immers, in dialoog bestaan en ontstaan realiteiten. Het uiteindelijke doel is het stimuleren van wederkerig begrip, zodat onderling leren en het formuleren van vervolgacties kunnen worden gestimuleerd (Baur et al. 2010). Dat betekent ook dat de rol van onderzoeker anders is: deze verschuift van inhoudelijk expert naar verhalenanalist, kwaliteitsbewaker van oprechte dialoog, facilitator van onderling begrip, Socratisch gids en educator (Abma and Widdershoven 2011). De onderzoeker is zich ervan bewust dat een evaluatie een interventie op zichzelf is en bovenal een activiteit waarin sociale verhoudingen continu aandacht behoeven (Abma and Widdershoven 2008; Snoeren et al. 2015).

Er zijn verschillen met de ‘klassiek’ uitgevoerde audit (zie Tabel 2). Zo analyseert de auditor met een vooraf opgesteld normenkader zo objectief mogelijk de waar te nemen realiteit om tot bevindingen en/of conclusies te komen. Hoewel de Responsieve Evaluatie werkt met een stappenplan, verschijnt het daadwerkelijke inhoudelijke ontwerp pas tijdens het onderzoek. Er is geen vooraf opgesteld normenkader; normen en waarden (evenals bevindingen en/of conclusies) komen tot stand in de dialoog met en tussen belanghebbenden. Daarin staan de meervoudige realiteiten centraal. Om deze tot uitdrukking te brengen, vertellen belanghebbenden hun verhalen daarbij. Tabel 2 vat deze verschillen samen, waarbij de kerncomponenten van toetsend onderzoek als regels zijn verondersteld, die bepalen wat als audit kan worden beschouwd (cf. Verschuren and Doorewaard 2021). Hoewel de invulling van de drie componenten op geheel andere fundamenten is gebaseerd, lijkt het mogelijk om een toetsend onderzoek uit te voeren in lijn met de grondbeginselen van de Responsieve Evaluatie. Het volgende hoofdstuk zet hiervan het stappenplan uiteen.

Deze sectie beschrijft een stappenplan voor een Responsieve Audit. Het stappenplan is ontworpen voor een praktijkcasus bij een ministerie, dat te maken had met een complex verantwoordingsvraagstuk. De volgende paragrafen behandelen achtereenvolgens de vier hiervoor genoemde stappen van een Responsieve Audit: verkenning, individuele gesprekken voeren, storytelling focusgroepen en dialooggroep.

3.3. Stap 3: Valideren en verdiepen van verhalen met storytellingfocusgroepen

Het doel van deze fase is om de geanalyseerde narratieven uit de vorige fase te valideren en te verdiepen. In deze fase worden homogene focusgroepen georganiseerd, zodat belanghebbenden binnen hun homogene groep kennis kunnen maken met elkaars verhalen en onderliggende thematieken. Alle betrokkenen vanuit de gespreksfase worden hierbij betrokken. Verhalen kunnen herkenning oproepen, tot verbazing leiden of volledig verkeerd vallen. Alles is mogelijk. De storytellingfocusgroepen richten zich primair op verdieping en verrijking van de verschillende verhalen (Abma 2005; Visse et al. 2011). Deze focusgroepen dragen in meerdere vormen bij aan leerprocessen binnen organisaties: meerdere perspectieven verschijnen; taboes kunnen worden besproken; reflectie wordt gestimuleerd; een cultuur van nieuwsgierigheid door vragen te stellen wordt bevorderd; en er wordt expliciet stilgestaan bij onderliggende normen, waarden en standpunten (Abma 2003). De dialoog onder belanghebbenden is een aanvullende vorm van validatie van de verhalen door te bezien in hoeverre verhalen worden herkend. In meer interveniërende zin is dit de eerste confrontatie van verschillende perspectieven onder deelnemers. Het uiteindelijke doel is om onder belanghebbenden de dialoog te faciliteren en onderling begrip te creëren (Abma 2004). Dit kan leiden tot veranderingen in ervaringen, perspectieven of zelfs onderliggende wereldbeelden.

Qua voorbereiding kiezen de onderzoekers verhalen waarbij wordt gelet op: spreiding van de thema’s, aansluiting met de leefwereld van alle deelnemers, en mogelijke verschillen tussen verhalen die tot confrontatie kunnen leiden. Zie Figuur 1 voor een mogelijk sessieplan (cf. Abma 2003). De focusgroep wordt opgenomen; er wordt een verslag geschreven, waarbij zo dicht mogelijk bij het taalgebruik van de betrokkenen wordt gebleven. Dit verslag wordt ter validatie teruggelegd voor de eigen uitspraken van belanghebbenden en de weergave van de dialoog. Bij deze verslaglegging is het belangrijk dat niet iedereen het inhoudelijk eens hoeft te zijn over elkaars uitspraken. Immers, dat zou leiden tot een verwaterde vorm van consensus; hetgeen deze benadering juist wil vermijden. De diversiteit van perspectieven staat voorop. Het doel is om te valideren of de interpretatie van de onderzoekers bij de focusgroep past bij de interpretatie van de betrokkenen (Abma 2005).

Figuur 1.

Sessieplan storytelling focusgroep (cf. Abma 2003).

Waar de vorige paragrafen zich richtten op de beschrijving van een andere manier van auditen – en een concreet plan van aanpak als resultaat – reflecteert deze vierde sectie op de mogelijke toepassing ervan binnen de auditpraktijk. Daarbij staat allereerst centraal of deze aanpak geschikt is voor een IAF. In de context van het referaat heb ik bovenstaand beschreven theoretisch model getoetst bij verschillende ervaringsdeskundigen via individuele gesprekken en een verdiepende focusgroep. Hierna richt ik mij op drie daaruit voortvloeiende reflecties, aangevuld met verwijzingen naar relevante literatuur. Vervolgens wordt deze paragraaf afgerond met een reflectie op de toepassing van deze methodiek bij complexe vraagstukken en bij vraagstukken waar dieperliggend leren gewenst is.

Deze bijdrage startte met de vraag hoe een andere wijze van auditen die meervoudige werkelijkheden veronderstelt, de gereedschapskist van de internal auditor kan verrijken. Uit het literatuuronderzoek bleek dat een andere manier van onderzoeken mogelijk is en dat deze binnen de evaluatiegemeenschap wordt toegepast met de Responsieve Evaluatie. Vanuit praktijkgesprekken bleken twijfels om dit als toetsende auditaanpak toe te passen, onder andere vanwege de veronderstelling van meervoudige werkelijkheden en intersubjectiviteit. De mogelijke objectivistische auditlogica waarin de beginselen van onafhankelijkheid en objectiviteit regie voeren, lijken te botsen met de grondbeginselen van een responsieve aanpak. Vanuit de literatuur zijn er echter indicaties dat deze onderliggende waarden van objectiviteit en onafhankelijkheid ambigu zijn (Nordin 2022), alsook dat deze mogelijk niet helpend zijn bij het onderzoeken van complexe en ambigue vraagstukken (Lenz and Hoos 2023). Juist bij deze taaie vraagstukken kan een responsieve aanpak bijzonder van meerwaarde zijn voor de organisatie. Dit leidt tot de conclusie dat een auditactiviteit met toepassing van responsieve beginselen van onderzoek meerwaarde kan leveren en dus de gereedschapskist van de auditor kan verrijken. Immers, auditactiviteiten omvatten meer dan alleen de toetsende auditaanpak. Deze aanpak vereist wel specifieke onderzoeksvaardigheden en een andere grondhouding die overeenkomsten kent met die van een trusted advisor.

Deze conclusie kent enkele beperkingen. Aangezien de empirische validatie van het literatuuronderzoek zeer contextspecifiek is geweest, is de overdraagbaarheid naar andere interne auditfuncties mogelijk beperkt. Deze bijdrage richt zich daarom op de mogelijke toegevoegde waarde van deze aanpak; de daadwerkelijke toegevoegde waarde vraagt aanvullend empirisch onderzoek. Desondanks biedt de bijdrage waardevolle inzichten. Het toont dat er fundamenteel andere onderzoeksmethodieken mogelijk zijn om toe te passen vanuit de interne auditfunctie. De methodiek zorgt voor onderlinge interactie en is dus meer dan alleen een onderzoek; het zorgt in interveniërende zin voor verbinding, met focus op het wederzijdse begrip.

Ook ontstaat door deze conclusie een kritische noot, die ik uit met een aantal vragen:

• In hoeverre is het nog mogelijk (en raadzaam) om verschillende activiteiten toe te voegen aan die van de IAF? Floreren we dan in verscheidenheid of verliezen we focus?
• In hoeverre is het de taak van de internal auditor nog om die aanvullende activiteiten uit te voeren? Of, nog sterker: zijn we internal auditors – en daarmee gehouden aan beroepsregels – die ook andersoortige onderzoeken uitvoeren en consultancytaken kunnen vervullen?
• In hoeverre moeten internal auditors daarin rolvast blijven vasthouden aan de principes van onafhankelijkheid en objectiviteit? Of zijn we meer breed georiënteerde onderzoekers en adviseurs die een veelheid aan activiteiten uitvoeren, waaronder internal audits, en ook alleen bij die producten als internal auditor fungeren? Hiervoor is verder onderzoek nodig.

Kortom, gestart met een nieuwsgierigheid naar fundamenteel anders auditen, laat deze bijdrage zien dat deze aanpak – gestoeld op responsieve principes van onderzoek – de gereedschapskist van de auditor kan verrijken in het verrichten van auditactiviteiten naar complexe, ambigue vraagstukken, waar internal auditfuncties voor kunnen worden gevraagd.