Met de invoering van de uitgebreide controleverklaring werd onder meer beoogd dat meer ondernemingsspecifieke informatie daarin zou worden opgenomen, teneinde het inzicht van de gebruiker van de jaarrekening te vergroten. Van de controleverklaringen die in de periode 2013 tot en met 2016 zijn afgegeven bij de jaarrekeningen van de 75 fondsen die zijn genoteerd aan de AEX, AMX en AScX en van de top 250-fondsen die zijn genoteerd aan de London Stock Exchange is de variatie in omvang en aantallen key audit matters in kaart gebracht en daarvan is vastgesteld dat de onderlinge variatie in de loop van de tijd afneemt. De oorzaak daarvan wordt gezocht in kopieergedrag (institutioneel isomorfisme). Specifieke situaties, zoals resultaatsturing, accountantsroulatie, financial distress en het aantal keren dat de audit commissie vergadert, hebben daarbij een positieve invloed op het aantal key audit matters.

Uitgebreide controleverklaring, isomorfisme, kopieergedrag, key audit matters, accountantsroulatie, financial distress

Indien accountants bij het schrijven van de controleverklaring zich laten leiden door de inhoud van verklaringen bij andere ondernemingen/accountantsorganisaties wordt uiteindelijk niet of in mindere mate bereikt dat controleverklaringen ondernemingsspecifieke informatie bevatten.

Een belangrijke verandering bij de invoering van de uitgebreide controleverklaring was de opneming van een toelichting bij de door de accountant in de controle toegepaste materialiteit en de attentiepunten van de controle, de key audit matters. Met name de opneming van de key audit matters rechtvaardigt de benaming ‘uitgebreide’ controleverklaring, want daardoor groeiden sommige controleverklaringen uit tot meer dan 5.000 woorden tellende epistels. De variëteit in omvang, opzet en betrokken audit firms, heeft de vakgroep Accountancy van de Rijkuniversiteit Groningen geïnspireerd om sedert 2013 een database op te bouwen, waarin de controleverklaringen van de Nederlandse AEX-, AMX- en AScX-fondsen en van de top 250-fondsen van de London Stock Exchange van 2013 tot en met 2017 zijn opgenomen en ontrafeld. Deze verklaringen en hun kwantitatieve en inhoudelijke kenmerken vormen al enkele jaren de basis voor onderzoek door studenten van de master Accountancy & Controlling en hun begeleiders. Ook de in deze bijdrage uitgewerkte onderzoeksuitkomsten zijn tot stand gekomen bij onderzoek in het kader van de master’s thesis van M. Bolk en B.F. Boven, begeleid door D.A. de Waard. In het navolgende wordt inzicht gegeven in het doel van het onderzoek, de theoretische inbedding, de hypothesen, de gehanteerde onderzoeksmethoden en de uitkomsten. Afrondend zijn in de laatste paragraaf de conclusie en aanbevelingen voor vervolgonderzoek nader uitgewerkt.

De uitgebreide controleverklaring is onder meer bedoeld om de gebruiker van de jaarrekening meer inzicht te geven in de belangrijke aandachtspunten ten aanzien van (de controle van) de jaarrekening vanuit het perspectief van de accountant. Deze aandachtspunten kunnen hun oorsprong vinden in de onderneming zelf, de sector en de (inter)nationale omgeving waarin de onderneming opereert. Daarnaast kunnen deze aandachtspunten waarderings- of financieringsvraagstukken betreffen, de exploitatie of cash flow van de onderneming raken, of informatie geven over de kwaliteit van de interne beheersing, waaronder de automatisering en het risico op fraude. Bij de variëteit aan perspectieven, audit firms en ondernemingen komt de vraag op of dit alles uiteindelijk leidt tot sterk uiteenlopende ondernemingsspecifieke controleverklaringen, of dat sprake zal zijn van vormen van institutioneel isomorfisme. Ofwel: groeien de controleverklaringen qua opzet en inhoud naar elkaar toe en lijken na verloop van tijd de controleverklaringen van (groepen van) ondernemingen onderling weer op elkaar, gaat daarmee het ondernemingsspecifieke karakter toch weer verloren en wordt daarmee het doel van ondernemingsspecifieke informatie in de controleverklaring niet gerealiseerd?

De uitgebreide controleverklaring bestaat nu sinds 2013. Het onderhavige onderzoek betreft de ontwikkeling van deze verklaring tot en met 2016. Daarbij is een onderscheid gemaakt tussen de ontwikkeling van controleverklaringen in het algemeen, binnen sectoren – in het bijzonder de financiële sector – binnen accountantsorganisaties en onder specifieke omstandigheden (omvang van de onderneming, de tijd, accountantsroulatie, earnings management en financial distress). Gedurende vier jaren worden per jaar de controleverklaringen van alle geselecteerde ondernemingen met elkaar vergeleken, waarbij wordt onderzocht of de audit firm, omvang en tijd en bewegingen als accountantsroulatie, earnings management en financial distress van invloed zijn op de variatie in de inhoud van de controleverklaringen.

Onderzoek 1 is gericht op de verschijnselen van isomorfisme specifiek in de financiële sector. Daarbij is gezocht naar factoren die van invloed zijn op de spreiding in de onderwerpen van de key audit matters. Verklarende factoren die zijn onderzocht, zijn de omvang van de onderneming, de jaren en de variatie in accountantsorganisaties. Onderzoek 2 is gericht op de hiervoor beschreven ontwikkelingen in de hiervoor genoemde totale populatie van ondernemingen, ten aanzien van de variatie in aantallen key audit matters en de omvang daarvan in aantallen woorden. Daarbij is gezocht naar verklarende factoren als accountantsroulatie, de tijd, en specifieke situaties/risicofactoren als earnings management en financial distress. Beide onderzoeken vullen elkaar aan en de uitkomsten wijzen op symptomen van isomorfisme: na verloop van tijd neemt het onderscheid tussen de verklaringen af.

Een belangrijke theoretische pijler onder dit onderzoek, betreft institutioneel isomorfisme (DiMaggio and Powell 1983). Isomorfisme uit zich in drie vormen. Bij veranderingsprocessen in ondernemingen is sprake van coërcief isomorfisme als ondernemingen onder de druk van regelgeving, pressiegroepen of de maatschappelijke opinie gaan acteren. Daarvan is sprake bij de invoering van de uitgebreide controleverklaring op basis van wetgeving. Vanaf het moment dat de uitgebreide controleverklaring daadwerkelijk is ingevoerd, kan mimetisch isomorfisme zich voordoen. Dit is het fenomeen dat ondernemingen (in dit geval de accountantsorganisaties) naar elkaar kijken en zaken van elkaar kopiëren, waardoor controleverklaringen op elkaar gaan lijken. Na verloop van tijd kan zich dan op deze wijze een nieuwe norm ontwikkelen: normatief isomorfisme.

Vanwege de specifieke druk die door en rondom grote ondernemingen wordt gevoeld (Fang and Peress 2009; Chizema and Kim 2010; Verbruggen et al. 2011) wordt verwacht dat direct na de invoering van de uitgebreide controleverklaring sprake zal zijn van meer diversiteit in key audit matters in de controleverklaringen bij de jaarrekeningen van de grotere ondernemingen (hypothese 1.1). Vervolgens wordt verwacht dat na verloop van tijd sprake zal zijn van kopieergedrag ten aanzien van de redactie van de controleverklaringen (Haveman 1993; Slack and Hinings 1994; Ashworth et al. 2007; Carolan 2008), hetgeen zal resulteren in vergelijkbare controleverklaringen (hypothese 1.2). Uiteindelijk wordt verwacht dat door een gelijke cognitieve basis en overleg binnen het accountantsberoep een zekere norm voor de controleverklaring ontstaat (Beckert 2010). Verwacht wordt dat dit effect voor het eerst optreedt bij de controleverklaringen die door dezelfde audit firm worden afgegeven (hypothese 1.3). Deze verwachting wordt ingegeven doordat uit eerdere onderzoeken is gebleken dat ondernemingen geneigd zijn tot kopieergedrag. Van accountants wordt verwacht dat zij – op zoek naar voorbeelden en best practices – kennis nemen van controleverklaringen van collegae en andere accountantsorganisaties. Dit leidt in onderzoek 1 – waar de focus is gericht op de spreiding van de onderwerpen van de key audit matters – tot de volgende hypothesen.

1. 1.1 Bij grote ondernemingen zal sprake zijn van een sterker effect van coërcief isomorfisme, wat zal resulteren in meer variatie in key audit matters.
2. 1.2 Uitgebreide controleverklaringen van recenter datum zijn onderhevig aan een sterker effect van mimetisch isomorfisme, wat zal resulteren in minder variatie in key audit matters.
3. 1.3 Controleverklaringen uitgegeven door dezelfde audit firm, zijn onderhevig aan normatief isomorfisme, wat zal resulteren in minder variatie in key audit matters.

In onderzoek 2 wordt de focus gericht op de kwantitatieve kenmerken van de key audit matters: aantal key audit matters per verklaring en het aantal woorden per key audit matter. Ook hier wordt verwacht dat – naarmate de tijd voortschrijdt, door isomorfistische invloeden – de verschillen in aantal en omvang van key audit matters zullen afnemen (hypothese 2.1). Verwacht wordt dat dit proces wordt versterkt door de invloed van de audit firm (hypothese 2.2). De verandering van accountant wordt in eerdere onderzoeken gezien als een risico voor de auditkwaliteit (Johnson et al. 2002; Cameran et al. 2013; Francis et al. 2017). Dit leidt tot de verwachting dat na een accountantswissel in de eerste jaren na invoering van de uitgebreide controleverklaring sprake zal zijn van een afneming van het aantal en de omvang van de key audit matters (hypothese 2.3). Uit eerdere onderzoeken is naar voren gekomen dat het niveau van accruals in de jaarrekening een indicatie is voor audit kwaliteit (Johnson et al. 2002; Frankel et al. 2002; Myers et al. 2003; Kwon et al. 2014; Francis 2011). De verwachting is, dat een hogere auditkwaliteit leidt tot meer en omvangrijker key audit matters. Daar komt bij, dat verwacht wordt dat de accountant – mede om aansprakelijkheidsrisico’s in te dammen – een signaal van hoge auditkwaliteit wil afgeven bij ondernemingen die concrete financiële risico’s lopen (Kachelmeier et al. 2017). Deze beide uitgangspunten leiden tot hypothese 2.4. Dit leidt in onderzoek 2 tot de volgende hypothesen.

1. 2.1 De standaarddeviatie in (a) het aantal key audit matters en (b) het gemiddeld aantal woorden per key audit matter neemt in de tijd af.
2. 2.2 De standaarddeviatie in (a) het aantal key audit matters en (b) het gemiddeld aantal woorden per key audit matter neemt sterker af in controleverklaringen van dezelfde audit firm.
3. 2.3 Verandering van audit firm heeft een negatieve impact op (a) het aantal key audit matters en (b) het gemiddeld aantal woorden per key audit matter in het jaar van de initiële audit in de eerste jaren na invoering van de uitgebreide controleverklaring. Verandering van audit firm heeft een minder sterke negatieve impact op (c) het aantal key audit matters en (d) het gemiddeld aantal woorden per key audit matter, indien deze verandering in recente jaren heeft plaatsgevonden.
4. 2.4 De audit kwaliteit heeft een positieve relatie met (a) het aantal key audit matters en (b) het gemiddelde aantal woorden per key audit matter, waarbij (c) de voorspellende waarde van auditkwaliteit ten aanzien van de key audit matters in de loop van de tijd afneemt. Bij ondernemingen in financial distress worden (d) meer key audit matters in de controleverklaring opgenomen en (e) tellen de key audit matters meer woorden, waarbij (f) de voorspellende waarde van financial distress ten aanzien van de key audit matters in de loop van de tijd afneemt.

In de hiervoor weergegeven hypothesen zijn meerdere hypothesen (gemarkeerd met letters) samengevoegd tot één. In het onderzoek is iedere specifieke hypothese individueel getoetst.

Op basis van de uitkomsten van beide onderzoeken kan worden geconcludeerd dat symptomen van isomorfisme kunnen worden waargenomen. Het tweede model van onderzoek 1 laat zien dat bij grote ondernemingen in eerste instantie sprake is van meer variatie in key audit matters. De resultaten van het derde model laten symptomen van mimetisch isomorfisme zien; de diversiteit in de verklaringen neemt na het verstrijken van de jaren af. Dit kan duiden op kopieergedrag. Zo zullen standaardteksten ontstaan voor veel voorkomende key audit matters. Om vormen van normatief isomorfisme aan te tonen, is het waarschijnlijk nog te vroeg. Daarvoor zal de controleverklaring in haar huidige vorm langer in gebruik moeten zijn. Het is wel van belang om op te merken dat voor het voorkomen van coërcief en mimetisch isomorfisme alleen een significant resultaat is gevonden als de diversiteit van de uitgebreide controleverklaring wordt gemeten met de Blau Index. Dit impliceert dat de hoeveelheid key audit matters een significant effect heeft op de diversiteit van de uitgebreide controleverklaring aangezien de IQV dit effect mitigeert. De standaarddeviatie van het aantal key audit matters en het aantal woorden dat wordt gebruikt per key audit matter dalen significant. Ook dit kan duiden op vormen van isomorfisme. Daar komt bij dat de wissel van accountantskantoor geen significante impact heeft op het aantal key audit matters.

Het aantal key audit matters neemt wel toe naarmate de audit commissie vaker vergadert en naarmate de winstgevendheid afneemt. Dit kan duiden op het voorkomen van meer interne discussies, omdat er meer speelt binnen de onderneming of sprake is van een verhoogd risico op resultaatsturing. Dit laatste komt overeen met de invloed van de auditkwaliteit (in de vorm van discretionaire accruals) en het risico op financieel noodweer. Deze verschijnselen leiden tot meer key audit matters en kunnen hun oorsprong vinden in het zich voordoen van meer discussies en subjectiviteit. Deze laatste resultaten duiden erop dat key audit matters ook ondernemingsspecifiek worden bepaald. Echter, ook bij de relatie tussen auditkwaliteit en de key audit matters, is een isomorfische trend zichtbaar, aangezien deze relatie na 2015 niet meer aanwezig is. Het risico op financieel noodweer leidt echter wel tot een toenemende omvang van (het aantal) key audit matters. Dit laatste kan duiden op ondernemingsspecifieke informatie.

Het feit dat symptomen van kopieergedrag zichtbaar zijn in de uitgebreide controleverklaringen kan betekenen dat de uitgebreide controleverklaringen op elkaar gaan lijken. Indien dit het geval is, komt de oorspronkelijke doelstelling van ondernemingsspecifieke informatie in gevaar. Dit kan het nut van de uitgebreide controleverklaring ondermijnen.

Het onderhavige onderzoek is uitgevoerd op de kwantitatieve kenmerken van de controleverklaringen. Het is aan te bevelen om nader onderzoek te verrichten naar de feitelijke inhoud van de in de verklaringen opgenomen key audit matters en de redactie daarvan. Ook zal in de toekomst onderzoek moeten worden verricht naar de mate van uniformiteit die in de controleverklaringen gaat optreden om vast te stellen of ook daadwerkelijk voor de uitgebreide controleverklaring een norm gaat ontstaan. Dit is van belang, omdat na de financiële crisis van 2008 een roep om meer specifieke informatie ontstond. De vraag is of de op dit moment zichtbare ontwikkeling van de controleverklaring zal leiden tot deze specifieke informatie, of dat uiteindelijk de controleverklaringen – al dan niet binnen sectoren – weer gestandaardiseerde documenten worden.