Corresponding author: Jeanne Martens ( j.w.g.m.martens@hva.nl ) Academic editor: Chris Knoops
© 2019 Jeanne Martens, Juan Francisco Alvarado Valenzuela.
This is an open access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution License (CC BY-NC-ND 4.0), which permits to copy and distribute the article for non-commercial purposes, provided that the article is not altered or modified and the original author and source are credited.
Citation:
Martens J, Alvarado Valenzuela JF (2019) Hulp voor ondernemers in nood. Maandblad Voor Accountancy en Bedrijfseconomie 93(3/4): 127-134. https://doi.org/10.5117/mab.93.33181
|
In deze studie onderzoeken we ondernemers die tegenslagen hebben en de factoren die hiermee te maken hebben. We beschrijven de kenmerken van ondernemers die in de problemen komen en soms zelfs failliet gaan en we combineren de kenmerken met het traject dat deze ondernemers
Ondernemers in zwaar weer, tijdige hulp voor ondernemers, ondernemerschap advies, tegenslagen
Ondernemers in zwaar weer kloppen vaak (te) laat aan bij professionals voor het krijgen van hulp. Wanneer ze de weg eenmaal gevonden hebben zijn oplossingen voor de problemen divers en afhankelijk van een aantal factoren. Tijd, de complexiteit van de oorzaken en de mogelijkheden die een adviseur heeft spelen een rol. Inzicht in de samenhang van deze aspecten biedt kansen voor de mogelijkheden die ondernemers hebben als ze in zwaar weer komen.
Het onderzoek naar ondernemerschap richt zich vooral op vraagstukken die betrekking hebben op ondernemerskansen en -succes. Dit is met een groeiend aantal ondernemingen wellicht ook logisch. Bijvoorbeeld in 2015 groeide het aantal ondernemingen gestaag: “het totale aantal bedrijven in Nederland steeg op jaarbasis met bijna 5 procent naar ruim anderhalf miljoen” (
Het is belangrijk, voor ondernemers maar ook voor hun stakeholders, om een beter begrip van de processen achter falen en doorstarten te ontwikkelen.
Door het gebrek aan aandacht voor ondernemersfalen en -herstel bestaan er nog veel vragen over hoe we ondernemers in zwaar weer beter kunnen ondersteunen. Dit onderzoek richt zich op verschillende vragen rondom ondernemersfalen: in welke fase zoeken ondernemers hulp, bij wat voor type vraagstukken wordt hulp gevraagd, op welk vlak ligt de hulp en zijn de problemen nog te keren of is faillissement en een mogelijke doorstart een optie. Het is aannemelijk dat ondernemers die hulp vragen, de problemen die samenhangen met falen beter kunnen oplossen.
Uit onderzoek van
Alvorens ons te richten op deze gegevens, beschrijven we eerst de concepten die worden gebruikt in de context van tegenslagen tijdens ondernemerschap en herstart. Vervolgens gaan wij in op de wijze waarop we het bestand hebben geanalyseerd en welke bevindingen waarneembaar zijn. Tot slot beschrijven we enkele conclusies en onze aanbevelingen.
Om inzicht te krijgen in de betekenis van falen in de context van ondernemerschap is het belangrijk het begrip ondernemerschap zelf nader te definiëren. Er zijn immers veel definities voor het begrip Ondernemerschap.
De genoemde definities bevatten een aantal aspecten van ondernemerschap: kansen zien en nastreven, niet de beperkingen centraal stellen maar juist de kansen en persoonlijke verantwoordelijkheid nemen. De ondernemer weet wat er speelt in de samenleving en de doelgroep waar hij zich op richt, zodat hij daar een verdienmodel van kan maken en hij doet dat voor eigen rekening en risico. Ofwel zoals Weber het in 1990 beschreef: “Ondernemerschap betekent het overnemen en organiseren van een deel van een economie, waarin aan de behoeften van mensen wordt voldaan door middel van uitwisseling, om winst te maken en voor eigen economisch risico.” (
Hoewel in de ondernemerschapsliteratuur wel wordt erkend dat ondernemerschap met ups en downs gepaard gaat en dat ondernemingen eindig zijn, wordt het proces van neergang en hoe dit kan leiden tot hernieuwd ondernemerschap nauwelijks besproken. Wel wordt in de literatuur het onderscheid gemaakt tussen succesvolle en niet succesvolle beëindiging (
Een aspect dat in eerdere literatuur is onderzocht, heeft betrekking op de oorzaak van falen. Uit de vorige definitie zijn er al zichtbare aspecten, zoals de financiële problemen of een persoonlijke situatie. Een aantal oorzaken is geïdentificeerd (
Niet alleen de oorzaken van falen zijn van belang en mogelijk relevant voor de toekomst van de ondernemer/onderneming ook het feit dat de ondernemer hulp zoekt en wanneer. Die ondersteuning kan divers zijn en we verstaan onder ondernemersondersteuning elke vorm van formele en informele financiële of niet-financiële ondersteuning bedoeld voor MKB-ondernemers die wordt geleverd vanuit de omgeving door andere individuen, publieke en/of private organisaties (
Hoewel er nog weinig onderzoek is gedaan naar ondernemersondersteuning op het moment dat ondernemers in zwaar weer zijn gekomen, betekent dit niet dat wij op nul moeten starten. Aan de ene kant kunnen we voortbouwen op inzichten uit onderzoek naar verscherpt toezicht of bijzonder beheer door banken (
In dit onderzoek kijken we naar een mogelijk verband tussen de rol van de adviseur op het moment dat het bedrijf in de problemen is gekomen en het vervolgtraject zoals een mogelijke door- of herstart.
Een faillissement luidt in de praktijk vaak het einde van een ondernemersloopbaan in, maar een deel van hen start later opnieuw een bedrijf. Zoals
Er zijn veel commerciële en niet-commerciële organisaties actief op het gebied van hulpverlening aan ondernemers. Voor dit artikel is gebruik gemaakt van een bestand van een organisatie, zonder winstoogmerk, die ondernemers bij een (door)start, schulden, administratieve achterstanden en bedrijfsbeëindiging begeleidt en ondersteunt. Het is een landelijke stichting waarbij ondernemers, de in de problemen geraakte ondernemers, helpen om hun problemen op te lossen en te werken aan een financieel gezonde toekomst. Er wordt een intake gehouden met de klanten, hiervan wordt een rapport gemaakt en deze gegevens zijn samengevoegd in een database. Deze data zijn gebruikt als basis voor dit onderzoek. De gegevens, die in de afgelopen jaren zijn verzameld en nu beschikbaar zijn gesteld voor wetenschappelijk onderzoek, zijn verwerkt met Excel en SPSS. De quotes die in deze studie gebruikt worden zijn uitspraken van ondernemers, die zijn opgetekend door de adviseurs. Alle informatie is geanonimiseerd en die informatie die mogelijk herleidbaar was naar ondernemers, is verwijderd.
De database kent meerdere variabelen die voor alle ondernemers nagenoeg allemaal zijn gevuld; drie daarvan zijn gebruikt voor deze analyse:
In het totaal zijn in de databank gegevens van 884 ondernemers opgenomen. Om patronen te herkennen in de behoefte van en hulp aan de 884 ondernemers, is een contentanalysemethode gebruikt waarin de opgeslagen data zijn gecodeerd (
Vervolgens, is het totale bestand door twee onderzoekers, afzonderlijk van elkaar, gecodeerd. Elke onderzoeker heeft het bestand geclassificeerd met behulp van codes. De codes die gebruikt zijn om de oorzaak te duiden zijn vooraf vastgestelde codes vanuit de literatuur (
Van de 884 cases zijn 55 cases niet bruikbaar voor de analyse van de oorzaken van de problemen, omdat deze niet bekend waren (zie paragraaf 4), dus 829 cases zijn gecodeerd met de oorzaken van de problemen. De codes komen overeen met het type van symptomen die werden geïdentificeerd door de adviseur, en worden geclassificeerd als financiële en niet-financiële symptomen (
Naast de reden van het falen is ook de factor tijd meegenomen in de analyse; bij de variabele tijd zijn er twee typen geïdentificeerd: wel op tijd of niet op tijd (Table
Variabele Tijd.
Frequentie | Percentage | |
---|---|---|
Niet op tijd | 565 | 69 |
Wel op tijd | 254 | 31 |
Totaal | 819 | 100 |
Wij hebben op basis van de samenvatting van het gesprek van de adviseur met de ondernemer kunnen constateren of de ondernemer wel of niet op tijd was. Wanneer een ondernemer naar de desbetreffende instantie kwam met een leervraag is dit geïdentificeerd als ‘op tijd’. Dit geldt eveneens voor bedrijven die op het moment dat zij aanklopten hun administratie reeds op orde hadden en bijvoorbeeld hulp nodig hadden bij het maken van plannen. Een ander voorbeeld is de vraag om marktonderzoek om het bedrijf uit te breiden of ondernemersvaardigheden te verbeteren. Onder ‘niet op tijd’ worden de bedrijven geschaard die (erg) grote schulden hebben opgebouwd (zeker in relatie tot de omvang van het bedrijf), ondernemers die reeds gestopt zijn maar hun bedrijf nog niet opgeheven hebben, privéproblemen zoals huisuitzetting, grote administratieve achterstanden waardoor ook in veel gevallen (ernstige) belastingproblemen en/of BTW-boetes ontstaan zijn.
In kaart is gebracht wat het doel van het traject was. Hiervoor zijn vier types aangegeven door de adviseurs: bedrijfsbeëindiging, nieuw bedrijf starten, doorstart maken of een doorverwijzing naar een andere organisatie. Bij niet alle cases is het doel van het traject aangegeven. Van de 884 cases zijn op dit onderwerp 639 cases geanalyseerd.
De coderingsresultaten van beide onderzoekers zijn vergeleken en de volgende procedure is gehanteerd: code groen werd toegewezen als de codes van beide onderzoekers hetzelfde waren en een code rood wanneer er verschillen waren. De cases die een code rood hebben gekregen zijn gezamenlijk opnieuw gecodeerd. Tijdens deze gezamenlijke sessie zijn ook beoordelings-, inschattings- of typefouten van de eerste coderingsronde gecorrigeerd. Dit laatste zorgde ervoor dat het aantal dezelfde resultaten dubbel gecontroleerd is en de codes minder individueel oordeel bevatten.
Vaak is niet slechts één reden aan te wijzen als het ontstaan van ondernemersfalen. De quote uit case 491 laat een combinatie van alle drie oorzaken zien. De ondernemer stelt dat de persoonlijke situatie nog erger wordt door zakelijke schulden en dat daardoor de administratie niet op orde komt.
Door persoonlijke omstandigheden. Halfjaar thuisloos geweest. Administratie in het slop geraakt. Moet op korte termijn aangifte 2015 doen en kan door schulden financiële situatie dure accountant niet betalen. (Case 491).
Een vergelijkbare situatie komt in deze studie bij ongeveer 9% (zie Table
Voor de gevallen waarin slechts één oorzaak van falen werd vastgesteld, weten we niet zeker of en welke andere redenen tot slechte bedrijfsbeslissingen hebben geleid met uiteindelijk mislukking tot gevolg. In onderstaande quote is zichtbaar dat financiële redenen de belangrijkste oorzaak zijn, maar de beschrijving van de case laat ruimte voor meerdere redenen:
Er zijn flinke schulden. Het gas dreigt afgesloten te worden: meestal op te lossen door van energieleverancier te wisselen. BBZ aanvraag zou te lang duren en is daarom geen optie. Er is op dit moment nauwelijks inkomen. Er zijn wel perspectieven maar onregelmatig en kost tijd en geld om het op te bouwen. Stel heeft huurhuis in sociale sector. (Case 68).
Wanneer ondernemers in de problemen komen, heeft de situatie vaak ook gevolgen voor de rest van het gezin. Het voorbeeld hieronder laat een case zien met een administratief vraagstuk en ook andere problemen deden zich voor wat het extra complex maakte:
Rijschool bestaat 10 jaar. Door ziekte van mijnheer zijn problemen ontstaan, en faillissement. Administratieve achterstand bedrijf mevrouw. Verkoop eigen woning door schulden, gezin met drie thuiswonende kinderen dreigt op straat te komen staan. (Case 311).
Table
Percentage van ondernemersfalen met ten minste een van de verschillende oorzaken.
Frequentie | Percentage | |
---|---|---|
P als een van de redenen | 208 | 25 |
A als een van de redenen | 400 | 48 |
F als een van de redenen | 582 | 70 |
Totaal | 829 | 100 |
In Table
Aantal ondernemers per oorzaken van ondernemingsfalen.
Frequentie | Percentage | |
---|---|---|
Financieel | 243 | 29 |
Administratief | 127 | 15 |
Persoonlijk | 31 | 4 |
Financieel + Administratief | 181 | 22 |
Financieel + Persoonlijk | 85 | 10 |
Financieel + Administratief + Persoonlijk | 73 | 9 |
Administratief + Persoonlijk | 19 | 2 |
Overig | 70 | 9 |
Totaal | 829 | 100 |
De ondernemers klopten over het algemeen pas bij de instantie aan als zij al grote problemen hadden dus als de situatie al slecht is en het mogelijk te laat is. Dit is zichtbaar in de omvang van de schulden, de persoonlijke problemen en andere situaties die zijn ontstaan zoals verlies van huisvesting. Onderstaand voorbeeld laat zien dat de ondernemer zijn problemen wil oplossen.
Je hebt je op doorverwijzing tot ons gericht omdat je hoge schulden hebt waar je zelf niet uitkomt mede omdat het overzicht in de financiën ontbreekt. Er komt volgens jou voldoende geld binnen maar het inzicht waar dit blijft heb je niet. Met de meeste schuldeisers zijn regelingen getroffen maar hier valt toch nog een slag te maken om tot betere betalingsafspraken te komen. Je geeft aan dat de financiële problemen vooral door laksheid zijn ontstaan en hierin wil je in het komende jaar verandering aanbrengen. Je wilt alles op orde brengen en daarmee ook rust creëren. (Case 239).
Wellicht dat falen ook voorkomen kan worden als de ondernemer eerder aan de bel zou trekken. De karakteristieken van een ondernemer spelen echter ook een belangrijke rol. Een ondernemer is iemand die kansen ziet en daar op inspeelt, iemand die problemen gemakkelijk oplost en gepassioneerd is (
Het feit dat de ondernemers aankloppen voorkomt misschien erger. Zoals
Meneer heeft grote hypotheekschuld en ziet omzet slinken. Hij wil graag regeling voor schulden zodat hij weet waar hij aan toe is. (Case 260)
Een van de belangrijkste aspecten om ernstige gevallen van falen te voorkomen, is om vroegtijdig om advies te vragen. De variabele tijd beschrijft of de ondernemer tijdig op zoek ging naar hulp of dat dit pas gebeurde in een laat stadium waardoor problemen zich opstapelden. Deze database is ook geanalyseerd op de associatie van de variabelen tijd en oorzaak van falen. De Chi-kwadraattest laat zien dat er een significant verband is tussen deze variabelen (χ2 (7, N=812) = 161,68). De factor tijd speelt dus een belangrijke rol. Als ondernemingen vroegtijdig aan de bel trekken voor (eenmalig) advies en scholing kan ernstig falen voorkomen worden. Dat geldt eveneens als de problemen slechts met één oorzaak te maken hebben, behalve bij financiële problemen.
Het is niet mogelijk uit de gegevens op te maken in hoeveel situaties de hulp leidt tot een kansrijke onderneming of uiteindelijk toch leidt tot een faillissement. Maar een aspect dat zichtbaar is in Table
Distributie van crosstabs Tijd vs. Oorzaak.
Percentage niet op tijd | Percentage wel op tijd | |
---|---|---|
Financieel | 76 | 24 |
Administratief | 52 | 48 |
Persoonlijk | 42 | 58 |
Financieel + Administratief | 79 | 21 |
Financieel + Persoonlijk | 86 | 14 |
Financieel + Administratief + Persoonlijk | 88 | 12 |
Administratief + Persoonlijk | 84 | 16 |
Overig | 13 | 87 |
Je hebt [sinds een aantal jaren geleden] een goedlopende snackbar met een bezorgservice. Sinds de zomer van [4 jaar geleden] is er een aantal zeer vervelende incidenten geweest waardoor je nu in de liquiditeitsproblemen bent gekomen. Door alle problemen ben je het overzicht wat kwijt geraakt waardoor er een huurachterstand van het pand is ontstaan. Je hebt al een aantal afspraken met schuldeisers gemaakt over een afbetalingsregeling. Je hebt ondertussen het bedrijf wat ingekrompen zodat je een beter overzicht houdt. Als je deze schadeschuld niet had dan zouden de inkomsten voldoende zijn om de lopende bedrijfsexploitatie te financieren. Nu gaat er teveel geld in aflossingen zitten waardoor de bedrijfsvoering in gevaar komt wegens gebrek aan liquide middelen. Besproken is dat je gaat proberen om richting de schuldeisers uitstel van het begin van de aflossing te krijgen zodat je geldruimte krijgt om je zaak weer goed te laten draaien. (Case 314).
Wat de associatie betreft tussen het op tijd zoeken naar hulp en het hebben van andere soorten problemen (‘Overig’) als een van de oorzaken van falen, lijkt het er op dat deze ondernemers eerder zoeken naar hulp. De bedrijven die in de categorie overig zijn ondergebracht, zijn die ondernemers die kwamen voor eenmalig advies, voor een cursus of workshop, of informatie wilden over hoe te starten. Dit soort gevallen illustreert deze situatie:
Ondernemer heeft een administratiekantoor voor ZZP-ers. Wil bijblijven in vakgebied en volgt daarom cursussen over bedrijfsadministratie en jaarrekening. (Case 470).
Op basis van de gegevens uit de database blijkt dat de adviseurs zich in hun advies richten op een vijftal oplossingen. Dit zijn: geen traject voor de ondernemers, bedrijf beëindigen, een nieuw bedrijf starten, een doorstart maken of verwijzen naar een andere organisatie, aangegeven in Table
Type traject voor de ondernemers.
Frequentie | Percentage | |
---|---|---|
Doorstart maken | 361 | 56 |
Bedrijf beëindigen | 179 | 28 |
Bedrijf starten | 57 | 9 |
Verwijzen naar andere organisatie | 36 | 6 |
Geen traject | 6 | 1 |
Totaal | 639 | 100 |
Organisaties voor ondernemers in zwaar weer bieden vaak concrete hulp om inzicht en helderheid te creëren. Ook worden cursussen aangeboden op diverse terreinen waaronder op administratief gebied. Bij enkele organisaties gebeurt dit in-company en anderen verwijzen door. Deze cursussen kunnen er voor zorgen dat bedrijven uit de gevarenzone geraken. Daarnaast kunnen zij ondernemers die te maken hebben met persoonlijke problemen (in dit onderzoek 4,1% van de cases) doorverwijzen naar professionele hulpverleners of de ondernemer helpen bij het vinden van een mentor of coach.
Een analyse tussen tijd en het type traject werd uitgevoerd. De Chi-kwadraattest laat zien dat er een significant verband is tussen deze variabelen: χ2 (3, N=626) = 117,22. Dit betekent dat het type traject dat kan worden gevolgd, wordt beïnvloed door de tijd waarbinnen er naar hulp werd gezocht. Tablel 6 laat zien dat ondernemers die te laat om hulp vragen vaker het advies krijgen om hun bedrijf te sluiten. De verklaring hiervoor is de opeenstapeling van problemen die de ondernemer niet meer aankan en reden is voor de beëindiging van het bedrijf. Een dergelijk geval kan worden geïllustreerd met de volgende case:
Distributie van crosstabs Tijd vs. Type Traject.
Percentage niet op tijd | Percentage wel op tijd | |
---|---|---|
Doorstart maken | 64 | 36 |
Bedrijf beëindigen | 93 | 7 |
Bedrijf starten | 23 | 77 |
Verwijzen naar andere organisatie | 89 | 11 |
5 à 6 jaar als masseur gewerkt. Daarmee gestopt om een praktijk in bewustzijnsgroei te starten. Heeft daar wel wat klanten voor maar doorstart blijft hangen. Fundament bedrijf is niet op orde, administratie is een zootje. Inkomen tussen 0 en 400. Ze wil nu eens en voor altijd afrekenen met haar halfslachtig ondernemerschap en een stevige basis voor haar bedrijf leggen. Ze heeft geen schulden maar ook geen reserves meer. Ze woont gratis en heeft niet veel nodig maar haar inkomen is nu ver onder het bestaansminimum. Dat betekent dat we met haar gaan bekijken welke uitkering ze het beste aan kan vragen Bbz of aanvullende bijstand. (Case 119).
De tendens (te zien in Table
Ondernemer heeft als fotograaf veel opdrachten gehad en ook gereisd hiervoor. Hij heeft inmiddels een gezin en wil liefst niet meer reizen. Bovendien ligt acquisitie hem niet en zijn daardoor de opdrachten min of meer opgedroogd. Hij twijfelt of hij zich moet laten omscholen tot docent. (Case 655).
Het onderzoek betreft een eerste verkenning van de oorzaken van falen in generieke categorieën, de gedetailleerde, precieze oorzaken van falen van ondernemers zijn nog niet onderzocht. Bevestigd wordt dat ondernemers die om advies vragen meestal financiële hulp nodig hebben of hun administratieve procedures met betrekking tot betalingen op moeten lossen.
Duidelijk lijkt dat veel problemen voorkomen kunnen worden door vroegtijdig mentorschap, intervisie of andere vormen van begeleiding. Als advies te laat wordt verkregen brengt dit hogere kosten met zich mee voor de organisaties en voor de ondernemers zelf. We zien nu dat veel ondernemers problemen voor zich uit schuiven. Ze maken bijvoorbeeld jarenlang geen post open, of doen geen belastingaangiftes. Periodieke gesprekken met dergelijke ondernemers kunnen dit gedrag voorkomen. Wellicht dat fiscale of financiële prikkels dit positief beïnvloeden. Financiële problemen kunnen beter vroegtijdig worden aangepakt, de administratie dient op orde gebracht te worden met goede consultants of met een organisatie die dezelfde service tegen een lagere vergoeding biedt. Persoonlijke problemen zijn het moeilijkst te voorkomen, omdat het meestal onverwachte voorvallen of situaties zijn zoals overlijden, ziekte of scheiding.
Nader onderzoek onder andere adviesbureaus die ondernemers in zwaar weer bijstaan zal inzicht bieden over de oorzaken van problemen die zij voorgelegd krijgen. Onze analyse laat zien dat veel ondernemers problemen hebben op financieel en een combinatie in de financieel en administratief gebied. Ons doel was om een beeld te krijgen van dit soort ondernemers, aan de hand van informatie van een organisatie waar zij om hulp hebben gevraagd; deze organisatie trekt vooral ondernemers aan met problemen van voornamelijk financiële en administratieve aard terwijl ondernemers met andersoortige problematiek – bijvoorbeeld gerelateerd aan de interne organisatie of marktontwikkelingen zich wellicht tot andere partijen wenden.
Hoewel dit niet direct uit de data is opgemaakt, lijkt het stigma op falen ook een rol te spelen voor ondernemers die in de problemen komen om niet gemakkelijk naar buiten te treden. Als we tegenslag en falen gaan zien als een leerschool waar een ondernemer alleen maar van kan profiteren dan biedt dat wellicht ook meer mogelijkheden om de problemen met anderen te bespreken. Daarmee vormt dat leerproces een onderdeel van het ondernemen: bedrijven stoppen en bedrijven starten. Uit de test bleek dat het hebben van een financiële, administratieve of persoonlijke reden voor falen niet geassocieerd is met een specifiek traject, met andere woorden: het opnieuw starten of sluiten van het bedrijf is niet gerelateerd aan een bepaald type probleem. Wat gerelateerd is, is dat het zoeken naar hulp in eerdere stadia gepaard gaat met een hoger percentage herlanceringen van een bedrijf in plaats van het bedrijf te stoppen.
Tot slot, vervolgonderzoek is ook nodig om verbanden te kunnen leggen tussen oorzaak en gevolg, duur van het proces waarin de problemen zijn ontstaan en interventies die reeds zijn gepleegd. Dit biedt mogelijk handvatten voor oplossingen. Bij het analyseren van het bestand is er een gegeven moment bepaald waarin de problemen zijn ontstaan. Er is meer te ontdekken wanneer we in ogenschouw nemen of de situatie van de ondernemer zeer recent problematisch is geworden of al geruime tijd speelt, waardoor mogelijk al eerder interventies zijn gedaan. Ook de aanleiding, een opeenstapeling van veel problemen of bijvoorbeeld een acute crisis vormden geen onderdeel van het onderzoek. Hoewel de financiële situatie naar verwachting een grote rol speelt, is het aannemelijk dat er in veel gevallen een samenspel van factoren ten grondslag ligt aan de ontstane situatie. Door in vervolgonderzoek ook naar aanleiding, de totale context in relatie tot oorzaken te kijken, kunnen we ons in de toekomst ook richten op de herstelprocessen van die ondernemingen.
Drs. J.W.G.M. Martens is onderzoeker op het gebied van ondernemersfalen en herstel aan de Hogeschool van Amsterdam.
Dr. J.F. Alvarado Valenzuela is onderzoeker op het gebied van ondernemersfalen en herstel aan de Hogeschool van Amsterdam.
In dit artikel wordt gekozen voor de term ondernemers en wordt hij gehanteerd. Hiermee worden zowel vrouwelijke als mannelijke ondernemers bedoeld en hij kan overal vervangen worden door zij.