In dit artikel doen we verslag van onderzoek naar de mate waarin informatieverschaffing over de aard en reikwijdte van de controle kan bijdragen aan het verkleinen van de verwachtingskloof. Wij concluderen dat beter geïnformeerde stakeholders die het werk van de accountant van dichterbij kunnen waarnemen, zoals de Raad van Commissarissen en Auditcommissie, positiever oordelen over de effectiviteit van de controle dan stakeholders die hiervoor zijn aangewezen op openbare informatie, waaronder investeerders.

Er zijn indicaties, maar geen overtuigend bewijs, dat meer informatieverschaffing over de reikwijdte en het proces van de controle in enige mate kan bijdragen aan een positiever oordeel van stakeholders. Belangrijke informatie over de controle die via de uitgebreide controleverklaring wordt gecommuniceerd, zoals reikwijdte en materialiteit, wordt door een meerderheid van de stakeholders die zich op openbare informatie moet baseren echter niet gelezen.

Wij concluderen daarom dat het voor een positiever oordeel van stakeholders over de effectiviteit van de controle van belang is dat accountants ook andere methoden en kanalen hanteren om ze beter te informeren over het proces van de accountantscontrole en dat betere informatieverschaffing via de controleverklaring alleen niet voldoende is om dit te realiseren. Aangezien de wensen en verwachtingen verschillen tussen stakeholdergroepen is het daarnaast van belang om met alle partijen binnen de rapportageketen te onderzoeken of en welke uitbreiding van de reikwijdte van de accountantscontrole met werkzaamheden ten aanzien van belangrijkste risico’s en onzekerheden, langetermijnlevensvatbaarheid, alternatieve winstbegrippen, fraude en naleving van wet- en regelgeving wenselijk is en hoe dit gerealiseerd kan worden.

verwachtingskloof, controleverklaring, kernpunten, stakeholders

De verwachtingskloof kent verschillende dimensies. Het is in het belang van accountants én stakeholders dat de verwachtingskloof wordt verkleind. In dit artikel geven we inzicht in de mate waarin betere informatieverschaffing over de controle alsmede uitbreiding van de reikwijdte van de accountantscontrole hieraan kunnen bijdragen.

De verwachtingskloof is een veelbeschreven en bediscussieerd thema. Humphrey et al. (1992) stellen dat onduidelijkheid over de rol van de accountant geen nieuw fenomeen is, maar al meer dan honderd jaar bestaat. Ook de Commissie Toekomst Accountancysector (CTA) gaat hier in haar voorlopige bevindingen (2019) op in. De kloof kan langs verschillende dimensies worden beschreven. Porter (1993) verdeelt de audit expectation-performance gap in deficient performance, deficient standards en unreasonable expectations. De CTA (2019) refereert aan het door The Association of Chartered Certified Accountants (ACCA 2019) gehanteerde onderscheid tussen de knowledge gap, de performance gap en de evolution gap. Ieder van deze dimensies kan, of zal, leiden tot onvrede bij stakeholders over het functioneren van accountants, maar de mogelijke oplossingsrichtingen verschillen per dimensie. Litjens and Vergoossen (2012) concluderen dat de verwachtingskloof vooral wordt veroorzaakt door belemmerende regelgeving en onredelijke verwachtingen en in mindere mate door deficiënt presteren.

De door de ACCA (2019) beschreven knowledge gap is het verschil tussen wat accountants doen en wat stakeholders denken dat ze doen. Dat verschil kan op twee manieren van invloed zijn op de oordeelsvorming van stakeholders op accountants. Ten eerste is het mogelijk dat stakeholders denken dat accountants bepaalde zekerheden verstrekken terwijl dat niet het geval is. Dit kan voor stakeholders leiden tot onaangename verrassingen en onvrede over het werk van accountants. Ook is het mogelijk dat stakeholders een negatief beeld hebben over het werk van accountants omdat ze denken dat accountants bepaalde zaken niet doen terwijl dat wel het geval is.

Van Buuren (2015) stelt in dit kader dat de kans op een verwachtingskloof groter is naarmate de accountant op afstand staat van de jaarrekeninggebruiker en voornamelijk middels de controleverklaring communiceert. Indicaties hiervoor komen bijvoorbeeld terug in een onderzoek dat YouGov (2014) in 2014 in opdracht van de Britse Financial Reporting Council (FRC) heeft uitgevoerd. Hierin komt naar voren dat partijen die het werk van accountants van dichterbij waarnemen meer vertrouwen hebben in het werk van accountants dan partijen die op grote afstand staan van het werk van accountants. De uitkomsten van het onderzoek worden in het rapport samengevat in Figuur 1.

Figuur 1.

Relatie tussen mate van betrokkenheid bij en vertrouwen in het werk van accountants (ontleend aan YouGov/FRC 2014, p. 4). https://www.frc.org.uk/getattachment/bfbcab7a-e0a4-4ef7-973a-e53cc007f1df/YouGov-report-FRC-Confidence-in-Audit.pdf

Ook uit recent onderzoek in Nederland komt naar voren dat partijen die het werk van de accountant van relatief dichtbij waarnemen en kunnen beoordelen redelijk positief oordelen over de kwaliteit van de accountantscontrole. In 2019 heeft Motivaction in opdracht van de Koninklijke Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA) een survey uitgevoerd onder voorzitters van auditcommissies van Nederlandse AEX- en AMX-fondsen. Motivaction (2019) rapporteert dat voorzitters van auditcommissies de accountant gemiddeld beoordelen met het cijfer 8,1 (op een schaal van 1–10). Met name op de traditionele gebieden jaarrekening, bestuursverslag en risico’s ten aanzien van significante waarderingen en schattingen van het management scoort de accountant hoog. Op de gebieden fraude, tone at the top en digitalisering zien zij echter ruimte voor verbetering. Ook zijn de voorzitters van auditcommissies positief over de communicatie over de controle, 96% van de respondenten geeft een gunstig tot zeer gunstig oordeel over de kwaliteit van de interactie tussen controlerend accountant en auditcommissie. In opdracht van de CTA heeft Stichting Economisch Onderzoek (SEO) een enquête uitgevoerd onder 500 gecontroleerde ondernemingen. SEO geeft in haar rapport (SEO 2019) aan dat 73% van de ondernemingen enigszins tot zeer tevreden is over het werk van de accountant, 19% een neutraal oordeel heeft en 8% enigszins tot zeer ontevreden is. Van de Organisaties van Openbaar Belang (OOB’s) is 83% tevreden over de kwaliteit van de wettelijke controles. Overigens vermeldt SEO niet welke functionarissen van deze organisaties de enquête hebben ingevuld. De CTA geeft echter ook aan dat bepaalde stakeholders die op meer afstand staan tot de accountantscontrole minder positief zijn (CTA 2019, p. 55). Tevens wordt als kanttekening geplaatst dat veel stakeholders moeite hebben om de kwaliteit van de controle te beoordelen. In recent door Britainthinks (2019) voor de Financial Reporting Council (FRC) uitgevoerd onderzoek naar de ‘citizens’ view’ komt dit ook naar voren. De in het onderzoek betrokken burgers gaven aan dat ze iets anders verwachten van een controle dan dat wat op basis van de wet- en regelgeving wordt geleverd en dat specifieke cases die in het nieuws zijn verschenen hun vertrouwen in de controle hebben verlaagd. Aangezien deze stakeholders over het algemeen geen andere informatie raadplegen dan mediaberichtgeving over uitgevoerde controles zal dat voor een belangrijk deel hun oordeel over de controle bepalen.

Humphrey et al. (1992) zien twee manieren om de verwachtingskloof te adresseren c.q. verkleinen, namelijk hetzij via educatie en geruststelling van stakeholders hetzij via het wijzigen van de controlewerkzaamheden. De uitgebreide controleverklaring kan bijdragen aan de educatie en betere informatievoorziening van stakeholders en daarmee het verkleinen van de verwachtingskloof. Litjens and Vergoossen (2012) concluderen dat het opnemen van meer informatie over controlewerkzaamheden en controlebevindingen kan bijdragen aan het verkleinen van de verwachtingskloof. Gold et al. (2012) vinden hier in een experiment echter geen bewijs voor.

In dit artikel doen we verslag van de resultaten van onderzoek naar het oordeel over de effectiviteit van de accountantscontrole onder verschillende stakeholdergroepen en de invloed hierop van de kennis over de door de accountant uitgevoerde werkzaamheden. Hiermee beogen we inzicht te verschaffen in de vraag of het beter informeren van stakeholders kan bijdragen aan het verkleinen van de verwachtingskloof. Daarnaast geven we inzicht in gebieden waar uitbreiding van de reikwijdte van de accountantscontrole kan bijdragen aan een positiever oordeel over de effectiviteit van de accountantscontrole.

In paragraaf 2 worden de opzet van het onderzoek en de onderzoekspopulatie beschreven. In paragraaf 3 worden de empirische resultaten gepresenteerd waarbij we achtereenvolgens ingaan op de invloed van de afstand van de stakeholder tot de accountant op het oordeel over de effectiviteit van de controle, de invloed van het kennisnemen van informatie in de uitgebreide controleverklaring op het oordeel over de effectiviteit van de controle en op wensen van stakeholders ten aanzien van aanpassingen in de reikwijdte van de controle. In paragraaf 4 sluiten we af met onze conclusies en slotbeschouwing.

Ons onderzoek is gebaseerd op de resultaten van een on-line survey¹ die in 2019 is uitgevoerd door PwC onder 404 stakeholders in het Verenigd Koninkrijk. Via diverse media is een brede groep stakeholders gevraagd om deel te nemen aan deze survey. De antwoorden zijn verkregen in de periode 4–25 april 2019. Het onderzoek is geleid door PwC Research. PwC heeft ons inzicht gegeven in de onderzoeksmethode en de antwoorden (ruwe data) van deze survey met ons gedeeld. Wij hebben de verkregen data geanalyseerd om inzicht te verkrijgen in en antwoorden te vinden op de in paragraaf 1 beschreven onderzoeksvraag. De resultaten van onze analyses van de antwoorden op de surveyvragen die de 404 stakeholders hebben gegeven zijn weergegeven in paragraaf 3.

In Tabel 1 wordt weergegeven wat de achtergrond is van de respondenten.

Tabel 1.Download as CSV 

Achtergrond respondenten.

	n	%
Commissarissen	51	13
Bestuurders	147	36
Investeerders	164	41
Overig	42	10
Totaal	404	100

De categorie investeerders bestaat uit 69 asset managers, 62 analisten en 33 beleggers (‘asset owners’). De categorie overig bestaat uit 11 governance professionals en 31 overige stakeholders die hun achtergrond niet nader hebben geduid.

Hoewel het onderzoek is uitgevoerd onder stakeholders in het Verenigd Koninkrijk zijn wij van mening dat de resultaten van onze analyses niet alleen relevant zijn voor het Verenigd Koninkrijk. Het vraagstuk van de verwachtingskloof speelt in Nederland op dezelfde wijze als in het Verenigd Koninkrijk en de in paragraaf 1 beschreven literatuur en onderzoeken laten zien dat zowel in het Verenigd Koninkrijk als in Nederland indicaties zijn dat de afstand van stakeholders tot de accountant en de mate waarin ze geïnformeerd zijn over de inhoud van de accountantscontrole van invloed zijn op hun oordeel over de accountantscontrole.

In dit artikel doen we verslag van onderzoek naar de mate waarin informatieverschaffing over de aard en reikwijdte van de controle kan bijdragen aan het verkleinen van de verwachtingskloof en, daarmee, een positiever oordeel van stakeholders over de effectiviteit van de controle.

In lijn met eerder onderzoek concluderen wij dat beter geïnformeerde stakeholders, zoals bijvoorbeeld commissarissen en bestuurders, die het werk van de accountant van dichterbij kunnen waarnemen positiever oordelen over de effectiviteit van de controle dan stakeholders die hiervoor zijn aangewezen op openbare informatie, zoals investeerders.

Op basis van ons onderzoek concluderen wij daarnaast dat er indicaties zijn dat meer informatieverschaffing over de reikwijdte en het proces van de controle kan bijdragen aan een positiever oordeel van stakeholders, maar mede als gevolg van de omvang van de onderzoekspopulatie hebben we de statistische significantie hiervan onvoldoende kunnen vaststellen. Daarnaast stellen we vast dat belangrijke informatie over de controle, zoals reikwijdte en materialiteit, door een meerderheid van de stakeholders die zich op openbare informatie moet baseren niet wordt gelezen. Dit kan mede verklaren waarom in de literatuur tot nu toe wisselende resultaten worden gevonden van het effect van de uitgebreide controleverklaring.

Deze bevindingen betekenen enerzijds dat het voor een positiever oordeel van stakeholders over de effectiviteit van de controle van belang is dat accountants ook andere methoden en kanalen hanteren om ze beter te informeren over het proces van de accountantscontrole. Welke methoden en kanalen dat kunnen of moeten zijn hebben wij niet nader onderzocht. Anderzijds betekent het dat betere informatieverschaffing alleen niet voldoende is om dit te realiseren. Het onderzoek laat ook zien dat stakeholders wensen of verwachtingen hebben van de controle die verder gaan dan wat een jaarrekeningcontrole op dit moment behelst en de standaarden vereisen. In veel gevallen bestaan die wensen zowel bij stakeholders die op dit moment reeds positief oordelen over de effectiviteit van de controle als bij stakeholders die op dit moment negatief oordelen over de effectiviteit van de controle. Dat geldt met name voor een uitbreiding van de reikwijdte met werkzaamheden ten aanzien van belangrijkste risico’s en onzekerheden, langetermijnlevensvatbaarheid en alternatieve winstbegrippen. Uitbreiding van de reikwijdte van de controle op de gebieden fraude en naleving van wet- en regelgeving wordt ook positief beoordeeld, maar op de vraag of iedere fraude en naleving van alle wet- en regelgeving in de reikwijdte van de controle zou moeten vallen wordt minder eenduidig gereageerd en vinden we een significant verschil tussen het oordeel van stakeholders die op dit moment positief oordelen over de effectiviteit van de controle en stakeholders die op dit moment negatief oordelen. Hier is derhalve mogelijk een meer genuanceerde oplossing nodig die tegemoet komt aan de wensen van alle stakeholders.

Ten slotte vinden we ook verschillen in wensen ten aanzien van de informatie in de controleverklaring tussen verschillende stakeholdergroepen. Ondanks die verschillen concluderen we dat er behoefte bestaat aan een duidelijk, binair, oordeel, aangevuld met meer kwalitatieve ‘kleuring’ van de bevindingen dan op dit moment het geval is.

Wij merken op dat wij geen onderzoek hebben gedaan naar de invloed van mogelijke kosten van uitbreiding van de reikwijdte van de controle op oordelen van stakeholders hierover. Uitbreiding van de reikwijdte zodanig dat dit leidt tot (een redelijke mate van) zekerheid van de controle dat iedere fraude (ongeacht aard of materialiteit) en iedere overtreding van wet- en regelgeving wordt geïdentificeerd door de accountant zou de kosten van de controle belangrijk kunnen verhogen. Daarnaast kunnen accountants oplossingen die gericht zijn op betere informatieverschaffingen gemakkelijker zelf doorvoeren dan oplossingen die gericht zijn op aanpassingen in de reikwijdte van de controle. Die laatste aanpassingen zullen ook actie vereisen van, afhankelijk van de situatie, (een combinatie van) wetgever, standaardsetters, commissarissen en/of aandeelhouders om de opdracht van de accountant aan te passen aan de behoefte van stakeholders.

Daarbij merken we ook op dat een grote meerderheid van de stakeholders voorstander is van een flexibele reikwijdte van de controle waardoor gewenste uitbreidingen mogelijk toegespitst moeten worden op specifieke typen organisaties en niet op alle controleplichtige organisaties.