Ten opzichte van de onder IAS 17 vereiste informatie is die onder IFRS 16 aanzienlijk uitgebreid. Doelstelling van de International Accounting Standards Board (IASB) bij deze uitbreiding is geweest dat een lessee in de toelichting informatie vermeldt die, samen met de informatie in de balans, de winst-en-verliesrekening en niet-gerealiseerde resultaten en het kasstroomoverzicht, de gebruikers van de jaarrekening van een lessee in staat stelt te beoordelen welk effect leaseovereenkomsten sorteren op de financiële positie, de financiële prestaties en de kasstromen van de lessee (IFRS 16.51). Op basis hiervan noemt de standaard specifiek een aantal onderwerpen waarover de lessee informatie verschaft (IFRS 16.52-60).

Met betrekking tot de verwerking op de balans heeft IFRS 16 voor twee soorten leaseovereenkomsten een uitzondering gemaakt: die van een korte duur (short term leases), en die van een onderliggend actief met een lage waarde (low value leases) (IFRS 16.5²). Indien de lessee van deze opties gebruik maakt, vermeldt hij dat in de jaarrekening (IFRS 16.60). Daarnaast vermeldt de lessee de lasten met betrekking tot de leases waarvoor deze opties zijn gebruikt (IFRS 16.53 sub (c) respectievelijk (d)). Wij hebben de vermelding daarvan onderzocht. Zie tabel 1 voor short term leases en tabel 2 voor low value leases.

Uit tabel 1 komt naar voren dat 63 (88%) jaarrekeningen vermelden dat de short term lease-optie is toegepast. Negen (12%) jaarrekeningen vermelden niets over het al dan niet gebruiken van deze optie.

In aanvulling hierop blijkt uit ons onderzoek dat qua omvang bij 32 van deze 41 jaarrekeningen (78%) die een bedrag noemen, de lasten van short term leases minder dan 25%³ van de som van de afschrijvingen van right-of-use-activa en rente op leaseverplichtingen zijn. Slechts bij twee van deze 41 (5%) jaarrekeningen is die last meer dan 100%.

Uit tabel 2 blijkt dat 62 (86%) ondernemingen in de jaarrekening vermelden dat de low value lease-optie is toegepast. 10 (14%) jaarrekeningen vermelden niets over het al dan niet gebruiken van deze optie.

Daarnaast zien we dat bij alle 36 jaarrekeningen (100%) die een bedrag noemen de lasten van low value leases minder dan 25% van de som van de afschrijvingen van right-of-use-activa en rente op leaseverplichtingen zijn.

In de boekwaarde van de right-of-use-activa en de leaseverplichtingen op de balans zijn niet de variabele leasebetalingen⁴ begrepen. Daarom vermeldt de lessee de lasten vanwege variabele leasebetalingen afzonderlijk in de jaarrekening (IFRS 16.53 onder (e)). Tevens verstrekt hij informatie over toekomstige uitstromen van kasmiddelen waaraan hij mogelijk is blootgesteld (IFRS 16.59 onder (b) sub i)). Onze bevindingen over variabele leasebetalingen in de jaarrekeningen staan in tabel 3.

Ongeveer de helft (49%) van de jaarrekeningen geeft informatie over de lasten van variabele leasebetalingen. Niet uit deze tabel maar wel uit ons onderzoek blijkt dat in het merendeel van de jaarrekeningen (74%) de omvang ervan beperkt is tot minder dan 25% van de som van de afschrijvingen van right-of-use-activa en rente op leaseverplichtingen. Vier van de zeven ondernemingen (57%) die in hun jaarrekeningen een last van meer dan 25% presenteren, zijn actief in de sector van de consumentenproducten (die 22% van de populatie vormt). Ook vermeldenswaardig is dat van die zeven ondernemingen vier (57%) hun thuisbasis in Frankrijk hebben (terwijl Franse ondernemingen 22% van de populatie vormen).

Uit tabel 3 blijkt voorts dat 32% van de ondernemingen in de jaarrekening iets vermeldt over toekomstige leasebetalingen. Opmerkelijk is, in aanvulling op tabel 3, dat van de 35 ondernemingen die kosten van variabele leasebetalingen in het verslagjaar vermelden, 19 (54%) niets over toekomstige variabele leasebetalingen in hun jaarrekeningen zeggen. Bij deze 19 ondernemingen lijkt het niet altijd om een immaterieel bedrag te gaan.

Naast deze informatie over toekomstige variabele leasebetalingen kan meer informatie over toekomstige uitstromen van kasmiddelen waaraan de lessee mogelijk is blootgesteld van belang zijn. Hiermee wordt zicht gekregen op de verplichtingen die de onderneming is aangegaan. IFRS 16 onderkent als dergelijke blootstellingen i) verlengings – en beëindigingsopties, ii) restwaardegaranties en iii) leaseovereenkomsten die nog niet zijn begonnen maar wel zijn afgesloten (IFRS 16.59 onder (b)). Wij hebben onderzocht of en hoe jaarrekeningen hierover iets toelichten. Zie tabel 4.

Uit deze tabel blijkt dat niet heel veel jaarrekeningen kwantitatief en kwalitatief informatie geven over toekomstige uitstromen van kasmiddelen als bedoeld in de onderhavige bepalingen. In de gevallen dat de jaarrekening wél informatie verstrekt, is die informatie in een beperkt aantal gevallen zowel kwantitatief als kwalitatief in overeenstemming met IFRS 16.

Ook is opmerkelijk dat veel jaarrekeningen helemaal geen informatie over mogelijke toekomstige kasuitstromen geven.

Naast lasten kunnen leases ook baten opleveren, bijvoorbeeld bij het subleasen van een right-of-use-actief. Daarom worden dergelijke inkomsten ook in de jaarrekening vermeld (IFRS 16.53 onder f)). Wij hebben onderzocht of dat gebeurt. Zie tabel 5.

Uit deze tabel komt naar voren dat 24 (33%) van de 72 onderzochte jaarrekeningen inkomsten uit subleases vermelden. De omvang van deze inkomsten hebben we daarnaast afgezet tegen de som van de in de jaarrekening gepresenteerde afschrijvingen van right-of-use-activa, rente op leaseverplichtingen en variabele leasebetalingen. De omvang van de inkomsten is bij vier (17%) van de 24 ondernemingen meer dan 10% van die lasten en bij één van deze vier bijna 100%.

In de loop van de achter ons liggende jaren zijn diverse vormen van financiering van ondernemingen ontstaan, waarbij een onderneming een of meer van haar materiële vaste activa verkocht aan een financierende partij en vervolgens terughuurde. Dat alles onder een grote diversiteit aan voorwaarden. Dergelijke sale-and-leaseback-transacties waren vooral populair als de onderneming bij de verkoop onmiddellijk een winst kon realiseren en het terughuren niet op haar balans hoefde te verwerken (sale-and-operating-leaseback). Onder IAS 17 werd aan de verwerking van en toelichting op dergelijke transacties al aandacht besteed, maar IFRS 16 heeft de wijze van bepalen van het resultaat bij een dergelijke transactie veranderd (zie IFRS 16.98-103).

Wij hebben het door de lessee in de jaarrekening vermelden van de winst (of het verlies) uit sale-and-leaseback-transacties (in overeenstemming met IFRS 16.53 onder (i)) onderzocht. Ook hebben we naar de aanvullende informatie (in overeenstemming met IFRS 16.59 onder (d)) gekeken. Onze bevindingen staan in tabel 6.

Ons valt op dat over 2019 slechts zeven (10%) van de 72 ondernemingen in hun jaarrekeningen een winst uit een sale-and-leaseback-transactie rapporteren. De (in alle gevallen) winsten uit de transactie, zo blijkt eveneens uit ons onderzoek, zijn altijd minder dan 25% in verhouding tot de som van de afschrijvingen van right-of-use-activa, rente op leaseverplichtingen en variabele leasebetalingen.

Al deze zeven ondernemingen geven in hun jaarrekening ook aanvullende toelichting. In aanvulling hierop valt ons op basis van de aangetroffen gegevens op dat daarnaast vier ondernemingen een aanvullende toelichting geven zonder een resultaat uit een dergelijke transactie te presenteren. Van de 11 (15%) ondernemingen die in hun jaarrekening een aanvullende toelichting geven zijn vijf afkomstig uit Duitsland (dat wil zeggen: 45% van de onderzochte Duitse jaarrekeningen).

De nieuwe verwerkingswijze van leases heeft een nieuw actief doen ontstaan, het right-of-use-actief. De toelichtende informatie over deze balanspost lijkt veel op die over materiële vaste activa, zoals opgenomen in IAS 16⁵. Zo worden de toevoegingen aan deze activa in de jaarrekening gepresenteerd (IFRS 16.53 onder (h)), evenals de boekwaarde aan het einde van het verslagjaar per categorie van onderliggende activa (IFRS 16.53 onder (j)). De in dit verband in de jaarrekeningen vermelde gegevens zijn samengevat in tabel 7.

Alle jaarrekeningen (100%) geven de boekwaarde van de right-of-use-activa aan het einde van het verslagjaar. Ruim driekwart (78%) doet dat per categorie onderliggend actief. Vrijwel alle jaarrekeningen (97%) presenteren de toevoegingen gedurende het verslagjaar. In een enkel geval wordt expliciet gezegd dat de toevoeging nihil was.

Op basis van de in de jaarrekeningen aangetroffen gegevens zien we voorts dat de grootte van de toevoegingen volgens 38 (54%) jaarrekeningen minder dan 100% van de afschrijvingen van de right-of-use-activa bedroeg. De mediaan ligt op 95%. Of dit betekent dat ondernemingen minder dan in het verleden zijn gaan leasen, valt naar onze mening op dit moment nog niet te zeggen. Zo leidt de dikwijls toegepaste beperkt-retrospectieve transitiemethode (zie Arnold et al. 2020, paragraaf 4.1) in de eerste jaren van IFRS 16 tot hogere afschrijvingslasten. Eén jaar van toepassing van de nieuwe standaard is daarom een te korte periode om een conclusie hierover te kunnen trekken. Overigens bedroegen volgens acht jaarrekeningen (12%) de toevoegingen aan de right-of-use-activa meer dan 200% van de afschrijvingslasten. Van deze acht was dit bij zes ondernemingen uit Nederland het geval (dus 24% van de onderzochte Nederlandse jaarrekeningen).

Om de doelstelling van de informatieverschaffing over leases (zie IFRS 16.51, hiervoor in paragraaf 2.1) te realiseren is in ieder geval aanvullende toelichting over nog twee onderwerpen volgens de IASB interessant, namelijk over de aard van de leasing activiteiten (IFRS 16.59 onder a)) en over beperkingen en clausules die door leaseovereenkomsten worden opgelegd (IFRS 16.59 onder d)). De informatie hierover in de jaarrekening hebben wij nader bekeken. Zie tabel 8.

Uit deze tabel blijkt dat weliswaar 50 jaarrekeningen (69%) de aard van de leasingactiviteiten toelichten, maar dat slechts negen van de 50 (18%) dat uitvoerig en gekwantificeerd doen. Vijf van die negen jaarrekeningen zijn van ondernemingen uit het Verenigd Koninkrijk (met andere woorden: 42% van de Britse jaarrekeningen in de populatie). Deze toelichting vinden we relatief vaak in de jaarrekeningen waarin de impact van de invoering van IFRS 16 boven de mediaan ligt.

Voorts blijkt uit de tabel dat zes (9%) ondernemingen iets toelichten over beperkingen en clausules die leaseovereenkomsten opleggen. Vijf van die zes ondernemingen zijn gevestigd in Nederland (dat wil zeggen: 20% van de onderzochte Nederlandse jaarrekeningen vermeldt iets). We zien die toelichting relatief vaak in de jaarrekeningen waarin de impact van de invoering van IFRS 16 boven de mediaan ligt.

Qua inhoud lezen we in de onderzochte jaarrekeningen bij vier van die zes ondernemingen een afspraak inzake ‘frozen GAAP’⁶ aangaande convenanten waardoor de invoering van IFRS 16 geen effect heeft op het al dan niet voldoen aan de convenanten. Ook op andere plaatsen zijn we in 11 (15%) jaarrekeningen toelichtingen over de impact van de eerste toepassing van IFRS 16 op convenanten tegengekomen. Al deze jaarrekeningen waren van ondernemingen uit Nederland. In het merendeel betrof het ook hier ‘frozen GAAP’ afspraken.

De toepassing van IFRS 16 heeft niet alleen gevolgen voor de verwerking van leases in de jaarrekening. Andere gevolgen kunnen betrekking hebben op getallen in de jaarrekening zelf. Daarnaast kunnen de door de toepassing van IFRS 16 in de jaarrekening veranderde getallen impact hebben op andere afspraken van de lessee. Hierna bespreken we enkele van dergelijke gevolgen die we in ons onderzoek zijn tegengekomen.

De implementatie van IFRS 16 heeft enkele consequenties voor de wijze waarop activa en kasstroomgenererende eenheden (cash generating units, CGUs) worden getest op bijzondere waardeverminderingen (impairments) in overeenstemming met IAS 36 Impairment of Assets (IAS 36). Te denken valt aan:

• – Stijging van de boekwaarde als gevolg van het activeren van right-of-use-activa.
• – Stijging van de verplichtingen als gevolg van het passiveren van leaseverplichtingen en dus een mogelijke invloed op de verhouding eigen-vreemd vermogen bij het bepalen van de gewogen gemiddelde vermogenskostenvoet (Weighted Average Cost of Capital, WACC).
• – De vraag hoe om te gaan met toekomstige kasstromen uit leases om inconsistenties te voorkomen.

Het ligt voor de hand dat de invoering van een nieuwe accountingstandaard geen invloed heeft op het al dan niet impaired zijn van een CGU. Toch kan dit het geval zijn, met name bij een mechanische bepaling van de bedrijfswaarde (value in use, ViU) aan de hand van IAS 36 zonder rekening te houden met als gevolg van IFRS 16 benodigde aanpassingen.⁷

Zo leidt IFRS 16 er voor operationele leases toe dat deze als right-of-use-activa op de balans worden opgenomen en dus de boekwaarde van een CGU verhogen. De leaseverplichting wordt niet van die boekwaarde afgetrokken bij de bepaling van de ViU omdat de leaseverplichting onderdeel is van de financiering van de CGU. Bij de bepaling van de reële waarde verminderd met de kosten van afstoting (fair value less cost of disposal, FVLCD) wordt de leaseverplichting wel van de boekwaarde van de CGU afgetrokken maar alleen als bij een eventuele verkoop van de CGU de leases worden meeverkocht. De FVLCD is dan een nettowaarde en daarom wordt bij de vergelijking met de boekwaarde van de CGU de leaseverplichting van de boekwaarde afgetrokken. Indien het nodig is om ook de ViU te vergelijken met de FVLCD (om te bepalen welke de hoogste van de twee is) wordt de leaseverplichting voor hetzelfde bedrag van de ViU afgetrokken.

Dit heeft ook gevolgen voor de in de ViU mee te nemen kasstromen. Immers, indien de leaseverplichting niet van de boekwaarde wordt afgetrokken, worden bij het bepalen van de ViU de toekomstige leasekasstromen evenmin meegenomen en omgekeerd. Daarbij wordt tevens rekening gehouden met vervangende leases (vergelijkbaar met vervangingsinvesteringen).

Wij zagen in slechts zes (8%) jaarrekeningen (waaronder vier van Nederlandse ondernemingen; dat is in 16% van de onderzochte Nederlandse jaarrekeningen) een toelichting over hoe rekening wordt gehouden met de gevolgen van IFRS 16 bij de bepaling van boekwaarde, kasstromen en ViU. Een goed voorbeeld hiervan is Ahold Delhaize (zie figuur 1).

Figuur 1.

Illustratie van goodwill impairment testing: AholdDelhaize, Annual report 2019, note 14, p. 148. https://www.aholddelhaize.com/media/10197/ahold-delhaize-annual-report-2019.pdf

Een ander aspect om rekening mee te houden betreft de disconteringsvoet bij het bepalen van de ViU, de WACC. Bij het bepalen van de WACC gaat een entiteit namelijk niet uit van de verhouding eigen-vreemd vermogen in de eigen onderneming, maar de verhouding die voor dat type onderneming in die markt gebruikelijk is (IAS 36.A19). Hiermee wordt voorkomen dat het al of niet impaired zijn van een actief afhankelijk is van de wijze van financiering. Normaliter wordt de WACC bepaald op basis van actuele marktdata omtrent de verhouding eigen-vreemd vermogen. Die verhouding zou door de invoering van IFRS 16 voor de hele markt moeten zijn gewijzigd, maar daar kan enige vertraging in zitten. Het is dus van belang om bij de bepaling van de te hanteren WACC rekening te houden met de gewijzigde financieringsverhoudingen in de markt. Een bijstelling van deze verhouding verlaagt over het algemeen de WACC (en compenseert daarmee een van de effecten van IFRS 16⁸).⁹ In de onderzochte jaarrekeningen wordt slechts in één geval het effect op de disconteringsvoet gekwantificeerd, de andere jaarrekeningen lichten dit kwalitatief toe door te vermelden dat bij het bepalen van de WACC rekening is gehouden met de invoering van IFRS 16. De onderneming die het effect op de WACC kwantificeert en daarmee als beter voorbeeld wordt genoemd, is KPN. Zie figuur 2.

Figuur 2.

Illustratie van impairment testing, effect op de WACC: KPN, Integrated annual report 2019, note 11, p. 127. https://ir.kpn.com/download/companies/koninkpnnv/Results/Integrated_Annual_Report_2019.pdf

De implementatie van IFRS 16 kan gevolgen hebben voor prestatiemaatstaven zoals die uit de jaarrekening blijken. Dergelijke financiële prestatiemaatstaven kunnen worden onderscheiden in twee groepen. Allereerst zijn er IFRS-maatstaven (zoals eigen vermogen en winst na belastingen); deze worden gedefinieerd in de IFRSs. Daarnaast doelen we op alternatieve prestatiemaatstaven (ook wel aangeduid als ‘non-GAAP measures’ of ‘Alternative Performance Measures’, hierna: APMs). Deze APMs (zoals operationele marge voor bijzondere baten en lasten, EBIT en EBITDA) zijn niet gebaseerd op IFRSs en dus ondernemings-specifiek. IFRS bevat (nog) geen nadere voorschriften voor APMs¹⁰, maar beurstoezichthouders zoals ESMA (2015, 2017) en IOSCO (2016) hebben wel principes ontwikkeld die beursgenoteerde ondernemingen moeten naleven.

Indien ondernemingen hun prestaties zoals zij deze via APMs presenteerden vóór IFRS 16 geheel of gedeeltelijk willen blijven presenteren, konden zij nieuwe APMs introduceren dan wel bestaande APMs herdefiniëren. Tabel 9 geeft een overzicht van wat we hebben aangetroffen in de 72 onderzochte jaarrekeningen en bestuursverslagen (hierna: jaarstukken). In totaal hebben 15 ondernemingen (21%), waarvan 8 (32%) uit Nederland en 7 (15%) uit de rest van de EU, 26 APMs geïntroduceerd of aangepast (zie tabel 9).

De meest aangetroffen wijziging betreft een EBITDA aangepast voor het effect van IFRS 16. Iets vergelijkbaars zien we bij de free/operating cash flows, waar echter op verschillende wijzen wordt gecorrigeerd voor IFRS 16. Sommige zoeken aansluiting bij de impact op de winst-en-verliesrekening en andere bij de daadwerkelijke leasekasstromen.

Een ook veel voorkomende aanpassing/verduidelijking van APM is de berekening van de netto schuldpositie (net debt). Daarbij valt op dat vijf ondernemingen in hun jaarstukken expliciet maken dat leaseverplichtingen voortaan geen onderdeel meer uitmaken van net debt terwijl twee ondernemingen expliciet aangeven leaseverplichtingen wél in net debt mee te nemen. We zijn daarom nagegaan voor alle 72 jaarstukken voor 2019 of de APM net debt (of financial net debt) is gehanteerd en daarbij rekening is houden met leaseverplichtingen. De resultaten zijn weergegeven in tabel 10.

Een kleine meerderheid (53%) laat de leaseverplichtingen onderdeel uitmaken van net debt. Maar er is ook een grote groep (25%) die de leaseverplichtingen buiten net debt houdt. Een kleine groep (7%) licht niet toe of leaseverplichtingen wel of niet zijn meegeteld.

ESMA (2015) en IOSCO (2016) bepalen dat bij een wijziging van een APM de vergelijkende cijfers worden aangepast. IFRS 16 staat echter toe dat de vergelijkende cijfers bij eerste toepassing van IFRS 16 aan de hand van de dikwijls gehanteerde beperkt-retrospectieve transitiemethode (zie Arnold et al. 2020, paragraaf 3.1) niet hoeven worden aangepast. In de jaarstukken van de 15 ondernemingen die één of meer APMs wijzigden of introduceerden als gevolg van IFRS 16 gaven zes (40%) aan wat de APM zou zijn geweest in het vergelijkende jaar en één (7%) wat de bedragen zouden zijn voor het nieuwe jaar volgens de oude APM.

Naast nieuwe en aangepaste APMs zijn er APMs waarvan de berekening niet is veranderd maar het effect van IFRS 16 zeer materieel kan zijn. Dan is een toelichting van belang voor de lezer. Tabel 11 geeft aan hoe informatie is verschaft over de impact van IFRS 16 op APMs die niet zijn gewijzigd. Dit kwam voor in 43 (60%) jaarstukken (waarvan 14 (56%) van ondernemingen uit Nederland en 29 (62%) uit de rest van de Europese Unie).

Van deze 43 gaven 10 ondernemingen vergelijkende cijfers bij die APMs. Hiervoor is de belangrijkste reden dat in zes van deze 10 de volledig-retrospectieve transitiemethode is toegepast en reeds daarom alle vergelijkende cijfers zijn gewijzigd, dus ook de bijbehorende APMs. In totaal pasten negen ondernemingen de volledig retrospectieve methode toe, maar bij de overige drie was een aanpassing van de vergelijkende cijfers niet nodig omdat er geen aanpassing van een relevante APM was. Het is niet onbegrijpelijk dat bij toepassing van de beperkt-retrospectieve transitiemethode de vergelijkende cijfers van de APMs door veel ondernemingen niet zijn aangepast aangezien de vergelijkende IFRS cijfers evenmin voor IFRS 16 zijn gewijzigd.

De bezoldiging van bestuurders kan, vaak via een bonusregeling, zijn gekoppeld aan uitkomsten in de jaarrekening. De verandering van die uitkomsten als gevolg van de eerste toepassing van IFRS 16 heeft dan direct invloed op de hoogte van de bonus. Op basis van een Richtlijn van de Europese Unie (2017)¹¹ is een element in het bezoldigingsverslag van beursgenoteerde ondernemingen de wijze waarop financiële doelstellingen zijn toegepast bij de beloning.

Onderzocht is of de jaarrekening, het bestuursverslag en/of het remuneratieverslag melding maken van de impact van IFRS 16 op de bestuurdersbeloningen en/of ‘key management’-beloningen. Van de 72 onderzochte jaarrekeningen, bestuursverslagen en remuneratieverslagen doen dat slechts drie (4%) expliciet. In alle gevallen was dit in het remuneratieverslag. Tevens is hierbij vermeld dat de KPIs die de beloning bepalen zijn aangepast om de effecten van IFRS 16 te neutraliseren.

Als ‘best practice’-toepasser kan Unilever worden genoemd. In het remuneratieverslag zijn de aanpassingen van de onderneming in het bezoldigingsbeleid te lezen. Hierin staat wat – in kwalitatieve zin – het effect is geweest van IFRS 16 op ‘non-GAAP measures’ als ‘free cash flow’, ‘cumulative operating cash flow’ en ‘return on invested capital’ en dat hierop daarom aanpassingen zijn gedaan om de effecten van IFRS 16 te verwerken (zie figuur 3).

Figuur 3.

Illustratie van toelichting aanpassing in bezoldigingsbeleid: Unilever, Annual Report and Accounts 2019, p. 62. https://www.unilever.com/Images/unilever-annual-report-and-accounts-2019_tcm244-547893_en.pdf

Een vraagstuk dat door de introductie van IFRS 16 in de spotlight is komen te staan is wat te doen met latente belastingen bij een transactie zoals een lease die ten tijde van het aangaan niet leidt tot een belastbare winst of verlies en veelal evenmin tot een fiscaal actief en passief, terwijl de jaarrekening wel een actief en verplichting presenteert. Dit komt doordat de verslaggevingsregels van IFRS 16, met op de balans een right-of-use-actief en een leaseverplichting, niet overal ter wereld mogen worden gevolgd in de aangifte winstbelasting. Daarin wordt vaak een andere verwerking zoals van operating leases onder IAS 17 gevolgd. Het right-of-use-actief en de leaseverplichting, die normaliter initieel voor hetzelfde bedrag op de balans terecht komen, worden dan fiscaal niet op die wijze verwerkt.

Aangezien IAS 12 niet voorziet in die situaties, hebben ondernemingen bij de introductie van IFRS 16 hiervoor eigen grondslagen in hun jaarrekening geformuleerd. Deze grondslagen zijn als volgt te groeperen:

• 1. Bruto-verwerking. Het right-of-use-actief leidt tot een belastbaar tijdelijk verschil en de leaseverplichting tot een verrekenbaar tijdelijk verschil. Deze worden separaat behandeld en initieel worden gelijke tegengestelde latente belastingposities op de balans verwerkt waarna beoordeeld wordt of deze volgens IAS 12 gesaldeerd mogen worden. Vervolgens muteren de beide latenties over de leasetermijn.
• 2. Netto-verwerking. De leaseovereenkomst wordt als een enkele transactie gezien waarbij het actief en de verplichting integraal samenhangen. Daarom ontstaat geen tijdelijk verschil ten tijde van het aangaan van de leaseovereenkomst. Bij de vervolgverwerking (wanneer het right-of-use-actief en de leaseverplichting niet langer aan elkaar gelijk zijn) ontstaat een tijdelijk verschil met verwerking van een latente belastingpositie.
• 3. Geen verwerking. De leaseovereenkomst valt onder de initial recognition exemption (IRE) van IAS 12.15 en 24. Zowel ten tijde van aangaan van de leaseovereenkomst als daarna wordt geen latente belastingpositie verantwoord omdat de leaseovereenkomst initieel geen impact heeft op de winst volgens de jaarrekening en de fiscale winst en evenmin voortvloeit uit een business combination.
• 4. Verwerking afhankelijk van de beoordeling van de lease en de interactie met belastingen. Nagegaan wordt of de aftrekbare leasebetalingen horen bij het right-of-use-actief (in dat geval zijn er bij aanvang geen latenties maar kunnen deze wel ontstaan tijdens de leaseperiode) of bij de leaseverplichting (in dat geval zijn er twee latenties die beide onder de IRE vallen, en dus wordt geen latentie verantwoord). ¹⁶

Wij hebben onderzocht of jaarrekeningen een grondslag vermelden en, zo ja, welke. Zie tabel 16.

In slechts 18 (25%) van de 72 onderzochte jaarrekeningen is een grondslag ten aanzien van latente belastingen bij leases toegelicht. Opvallend hierbij is dat deze jaarrekeningen alleen van ondernemingen uit Duitsland (drie jaarrekeningen ofwel 27% van de Duitse jaarrekeningen in de populatie), Frankrijk (negen jaarrekeningen ofwel 56% van de Franse jaarrekeningen in de populatie), Nederland (vijf jaarrekeningen ofwel 21% van de Nederlandse jaarrekeningen in de populatie) en Luxemburg (een jaarrekening ofwel 50% van de Luxemburgse jaarrekeningen in de populatie) zijn. In deze 18 jaarrekeningen kiezen er 10 (56%) voor een bruto-verwerking en acht (44%) voor een netto-verwerking. Geen enkele (0%) kiest voor de derde of vierde mogelijkheid.

Als ‘best practice’ op dit punt kan AkzoNobel worden genoemd (zie figuur 4). De gekozen grondslag wordt duidelijk toegelicht. Hieruit kan worden opgemaakt dat methode 2 is gevolgd. Daarnaast is in de transitie-tabel elders in de jaarrekening expliciet inzichtelijk gemaakt dat er geen impact is geweest op de latente belastingposities per 1 januari 2019.

Figuur 4.

Illustratie van impact op latente belastingvoorzieningen: AkzoNobel, Annual report 2019, pp. 75/76. https://www.akzonobel.com/en/node/42461

Inmiddels heeft IASB (2019a) onderkend dat een en ander als gevolg van de introductie van IFRS 16 een belangrijk vraagstuk is en daarom in juli 2019 ED 2019/5 Deferred Tax related to Assets and Liabilities arising from a Single Transaction uitgebracht. Bij het effectief worden van deze aanpassingen aan IAS 12 is alleen een variant van de bruto-verwerking (methode 1) nog toegestaan, weliswaar met enkele complexiteiten. De IASB heeft de verdere behandeling van dit onderwerp op het moment van het schrijven van deze bijdrage op de agenda staan voor het vierde kwartaal van 2020.

Overigens is in géén van de onderzochte jaarrekeningen iets vermeld over de impact van mogelijke wijzigingen van IAS 12 als gevolg van de genoemde exposure draft.

IFRS 16 is een nieuwe standaard met een ingrijpende wijziging op de verwerking van leases in de jaarrekening. Bovendien omvat de standaard veel onderwerpen die voorheen minder tot geen aandacht kregen bij het opstellen van de jaarrekening. Het ligt daarom voor de hand dat aan de interpretatiecommissie van de IASB, de IFRIC, veel vragen worden gesteld over de uitleg van de bepalingen in IFRS 16. Naar aanleiding daarvan heeft de IFRIC tot februari 2020 meerdere Agenda decisions¹⁷ uitgebracht: IFRIC 6-2019 Subsurface rights, IFRIC 9-2019 Lessee’s incremental borrowing rate, IFRIC 11-2019 Lease term and useful life of leasehold improvements, en IFRIC 1-2020 Definition of a lease – Decision-making rights. We hebben in de onderzochte jaarrekeningen bekeken of en in hoeverre deze vier Agenda decisions worden genoemd. Zie tabel 17.

In deze tabel valt onmiddellijk op dat aan de Agenda decisions van de IFRIC naar aanleiding van vragen uit de praktijk expliciet in de jaarrekeningen nauwelijks enige aandacht wordt gegeven. De enkele ondernemingen die in hun jaarrekeningen Agenda decisions noemen, zijn voornamelijk afkomstig uit Frankrijk en Nederland.