Accountantsorganisaties die de jaarlijkse controle van de jaarrekening van organisaties van openbaar belang verzorgen, zijn wettelijk gehouden om jaarlijks een transparantieverslag te publiceren, waarin zij verslag doen van de strategie, ambitie, plannen, acties ten aanzien van kwaliteitsbeheersing en de uitkomsten van metingen daarvan. Onderzocht is of de transparantieverslagen van de negen betrokken accountantsorganisaties in Nederland het gewenste inzicht geven in audit kwaliteit – waarbij aandacht is voor de onderlinge vergelijkbaarheid – en zijn opgesteld in overeenstemming met de richtlijnen terzake, waarbij met name Handreiking 1135 als uitgangspunt is gehanteerd. De uitkomst van dit onderzoek is, dat de toepassing van de richtlijnen ten aanzien van de transparantieverslaggeving door iedere accountantsorganisatie op haar eigen wijze wordt ingevuld, dat onderlinge vergelijkbaarheid – mede daardoor – niet (goed) mogelijk is en dat de samenhang tussen de diverse kwaliteitsindicatoren in de verslagen niet helder is.

kwaliteitsfactoren, transparantieverslagen, vergelijkbaarheid, NBA-Handreiking 113, Verordening 537-2014 EU

Op 30 januari 2020 heeft minister Hoekstra het eindrapport van de Commissie Toekomst Accountancysector (CTA) aangeboden aan de Eerste en Tweede Kamer. Een duidelijke conclusie van deze commissie is, dat een juist en integraal beeld van de kwaliteit van wettelijke controles, op basis van eenduidige standaarden (indicatoren) ontbreekt: “Beter inzicht in kwaliteit is cruciaal”. De Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA) heeft middels NBA-handreiking 1135 kwaliteitsfactoren uitgewerkt die invulling geven aan de vereisten uit de EU-richtlijn inzake rapportage over kwaliteit in het transparantieverslag (voorheen artikel 30 Bta). Middels dit onderzoek wordt – aan de hand van dit overzicht met kwaliteitsfactoren – in kaart gebracht op welke wijze accountantsorganisaties inzicht geven in de door hen nagestreefde kwaliteit in de door hen gepubliceerde transparantieverslagen. De uitkomsten van dit onderzoek kunnen ondersteunend zijn aan de discussie over en ontwikkeling van de nieuw te identificeren audit quality indicators (AQI’s).

Als het om het werk van de accountant gaat, dan draait het om vertrouwen. En om vertrouwen te winnen moet kwaliteit worden geleverd. Dan is het van belang dat accountantsorganisaties aan het maatschappelijk verkeer tonen hoe zij hun kwaliteitssysteem hebben opgezet, hoe zij de voortdurende monitoring van de uitkomsten hebben geborgd en hoe zij werken aan de verdere verbetering daarvan.

In dit kader is in Nederland – oorspronkelijk in artikel 30 BTa (Besluit Toezicht accountantsorganisaties) – vastgelegd dat iedere accountantsorganisatie die een controle heeft verricht bij een organisatie van openbaar belang (OOB) binnen drie maanden na afloop van haar boekjaar een transparantieverslag opstelt. Deze bepaling is later vervangen door Verordening 537-2014 EU artikel 13. In haar transparantieverslag dient de accountantsorganisatie inzicht te geven in de wijze waarop zij de kwaliteit van de door haar medewerkers verrichte werkzaamheden bevordert en bewaakt. In Handreiking 1135 (NBA 2016) heeft de NBA de bepalingen uit Verordening 537-2014 EU artikel 13 uitgewerkt naar meer concrete handvatten, uitmondend in kwaliteitsfactoren.

Het onderzoek heeft tot doel inzicht te verkrijgen in de opzet, inhoud en ontwikkeling van transparantieverslagen van accountantsorganisaties in Nederland. De publicatie van een transparantieverslag is voor de in de vorige paragraaf benoemde groep accountantsorganisaties voorgeschreven. De inrichting van het transparantieverslag is vormvrij. De uitkomsten van dit onderzoek kunnen worden gebruikt als handvatten voor de verdere ontwikkeling en uniformering van concrete kwaliteitsfactoren of audit quality indicators.

Het onderzoek dat is uitgevoerd, is een exploratief onderzoek op basis van een content analyse van de transparantieverslagen van accountantsorganisaties in Nederland die een controle hebben verricht bij een organisatie van openbaar belang in de jaren 2016 tot en met 2019. Voor deze periode is gekozen teneinde de meest recente transparantieverslagen in het onderzoek te betrekken. Als oudste jaar is gekozen voor 2016, omdat in dat jaar in maart NBA-Handreiking 1135 (NBA 2016) is gepubliceerd.

Aan de hand van NBA-Handreiking 1135 is een benchmark ontwikkeld met generieke kwaliteitsfactoren en kwantitatieve kwaliteitsfactoren (prestatie-indicatoren) waarover op grond van de wet in de transparantieverslagen moet worden gerapporteerd. Deze benchmark is aangevuld met kwaliteitsfactoren en prestatie-indicatoren zoals voorgeschreven in Verordening 537-2014 EU artikel 13. De gehanteerde benchmark is opgenomen in bijlage 1.

De benchmark is uitgevoerd door in een model met kolommen per accountantsorganisatie per kwaliteitsfactor vast te stellen of hierover in de vier onderzochte jaren is gerapporteerd. Door lezing van het narratieve deel van de transparantieverslagen en de vergelijking daarvan in de tijd, is op deze manier inzicht gekregen in de wijze waarop de accountantsorganisatie rapporteert over de kwalitatieve kwaliteitsfactoren. Dit is in de benchmark vastgelegd door middel van ja-nee-vragen. Voor de kwantitatieve factoren is dit gedaan door de gerapporteerde waarden op te nemen. Daarbij is voor de kwantitatieve kwaliteitsfactoren door middel van ja-nee-vragen tevens in kaart gebracht of informatie wordt gegeven over de bijdrage van de kwaliteitsfactor aan de kwaliteitsambitie, over de wijze van meten, over de doelstelling van de kwaliteitsfactor en de realisatie daarvan ten opzichte van de doelstelling en de ontwikkeling in de tijd. Op deze wijze is mede inzicht verkregen in de wijze waarop deze kwaliteitsfactoren zijn bepaald.

Uit de tabellen 2 tot en met 6 kan worden afgeleid dat in de transparantieverslagen van de negen accountantsorganisaties die gedurende de periode 2016/17 tot en met 2019/20 betrokken waren bij de controle van de jaarrekeningen van organisaties van openbaar belang voor een groot deel de voorschriften uit de genoemde NBA-handreiking en EU-verordening worden gehanteerd. Uit de toelichtingen daarbij blijkt dat bij de wijze van bepaling van de kwantitatieve kwaliteitsfactoren sprake is van onderlinge verschillen.

Elke accountantsorganisatie geeft in het narratieve deel van het verslag een eigen invulling/kleur aan de presentatie van de kwalitatieve informatie. Deze informatie is belangrijk, omdat daarin vooral wordt ingegaan op de visie en het beleid van de accountantsorganisatie. Bij menig verslag ontbreekt een duidelijke relatie tussen de narratieve toelichtingen en de in de tabellen, grafieken en bijlagen opgenomen kwantitatieve kwaliteitsfactoren – de prestatie-indicatoren. Doordat bij de prestatie-indicatoren veelal de doelstelling en de analyse van de verschillen ontbreekt, ontstaat de indruk dat niet op deze kwaliteitsfactoren wordt gestuurd.

De accountantsorganisaties hebben in het narratieve deel van hun transparantieverslagen nadrukkelijk aandacht voor de relevante externe stakeholders. De diverse raden van bestuur positioneren in hun verslag de accountant als belangrijke vertrouwenspersoon van het maatschappelijk verkeer. Daarbij hebben zij nadrukkelijk oog voor de relatie met de NBA, de MCA, de AFM, de PCAOB en andere nationale externe toezichthouders. Hoewel niet altijd expliciet benoemd, blijken – in dat kader – de fundamentele beginselen integriteit, objectiviteit, vakbekwaamheid en zorgvuldigheid, professionaliteit en vertrouwelijkheid een belangrijke basis voor de onderbouwing van de license to operate.

In een enkel geval kan worden waargenomen dat een accountantsorganisatie na verloop van tijd een specifiek thema lijkt over te nemen. Een voorbeeld daarvan is het platform voor young profs. Daarmee kan niet worden bewezen dat sprake is van kopieergedrag. Wel is duidelijk zichtbaar dat – met uitzondering van de precieze definiëring, meting en rapportering van specifieke parameters – de onderzochte verslagen qua centrale thematiek – de grote lijnen (beleid, plannen en governance) – op elkaar lijken.

Indien het gewenst is om de onderlinge vergelijkbaarheid van de transparantieverslagen te vergroten, zou kunnen worden overwogen om een format te ontwikkelen voor het transparantieverslag met handvatten voor de kwalitatieve en kwantitatieve kwaliteitsfactoren. Daarbij is het aan te bevelen om voor de kwantitatieve kwaliteitsfactoren duidelijke definities uit te werken. De wijze waarop het kwalitatieve deel van het verslag wordt ingericht kan vormvrij worden gelaten, teneinde te voorkomen dat het verslag een invuloefening wordt.

Daarnaast is het onzes inziens praktisch om transparantieverslagen web-based te maken, waarbij kan worden gekozen voor een inrichting op basis van vaste gegevens en variabele gegevens. Veel informatie die is opgenomen in de transparantieverslagen heeft een hoog copy-paste-gehalte. Er hebben zich ten opzichte van het voorgaande jaar daarin geen of beperkte wijzigingen voorgedaan. Deze min of meer vaste informatie kan op de website van de organisatie separaat worden gepresenteerd. De jaarlijkse realisatie van plannen en de kwantitatieve informatie met analyses – de variabele informatie – kan dan jaarlijks daarop aansluitend worden gerapporteerd.

De uitkomsten uit dit onderzoek kunnen ondersteunend zijn aan de discussie over en ontwikkeling van de nieuw te identificeren audit quality indicators (AQI’s) door de daarvoor in het leven geroepen werkgroepen.

Benchmark transparantieverslagen accountantsorganisaties

1. Algemene toelichtingen

a) Beschrijving algemeen beleid ten aanzien van kwaliteitsbeheersing.

b) Beschrijving governancestructuur ten aanzien van kwaliteitsbeheersing.

c) Beschrijving ambitieniveau ten aanzien van kwaliteitsbeheersing.

2. Sectorbreed gedefinieerde kwaliteitsfactoren – input

a) Leverage op controle-opdrachten: aantal partner/ director uren als percentage van het totaal aantal uren

b) Aantal uren per fte besteed aan controle-opdrachten respectievelijk overige werkzaamheden in totaal en per functiecategorie

c) Investeringen in technologie:

1. zelfstandig

2. in netwerk verband

3. percentage van de controle omzet per jaar

d) Investeringen in methodologie:

1. zelfstandig

2. in netwerk verband

3. percentage van de controle omzet per jaar

e) Gemiddeld aantal uren training en opleiding per medewerker

f) Verloop van medewerkers:

1. per functieniveau

2. ervaringsjaren

3. key talents

4. overige medewerkers

g) Resultaten werknemers tevredenheidsmetingen

1. algemeen

2. coaching

3. controlekwaliteit

3. Sectorbreed gedefinieerde kwaliteitsfactoren – proces

a) Ondersteuning van de controle (functies Vaktechniek, Compliance, Independence):

1. in fte’s of in uren

2. in procenten van totaal fte’s/uren

b) Aantal consultaties absoluut of als percentage van het aantal controleopdrachten:

1. op het gebied van verslaggeving

2. op het gebied van controle

3. niet gesplitst

c) Aantal verplichte OKB’s voor afgifte van de verklaring:

1. aantal

2. percentage van aantal wettelijke controles

3. aantal uren

4. uren als percentage van totaal aantal uren besteed aan de controle van opdrachten waar een kwaliteitsreview is uitgevoerd.

d) Aantal vrijwillige OKB’s (of vergelijkbaar) voor afgifte van de verklaring:

1. aantal

2. percentage van aantal wettelijke controles

3. aantal uren als percentage van totaal aantal uren besteed aan de controle van opdrachten waar een kwaliteitsreview is uitgevoerd

e) Percentage uren IT-specialisten per controle-opdracht OOB

f) Percentage uren IT-specialisten per controle-opdracht niet-OOB

g) Percentage uren overige specialisten (standaard 620) per controle-opdracht OOB

h) Percentage uren overige specialisten (standaard 620) per controle-opdracht niet-OOB

4. Sectorbreed gedefinieerde kwaliteitsfactoren – output

a) Aantal uitgevoerde interne kwaliteitsreviews na afgifte van de controleverklaring

b) Uitgevoerde interne kwaliteitsreviews na afgifte van de controleverklaring als percentage van het totaal aantal afgegeven controleverklaringen

c) Uitkomsten van de interne kwaliteitsreviews

d) Aantal uitgevoerde externe kwaliteitsreviews na afgifte van de controleverklaring

e) Uitgevoerde externe kwaliteitsreviews na afgifte van de controleverklaring als percentage van het totaal aantal afgegeven controleverklaringen

f) Uitkomsten van de externe kwaliteitsreviews

g) Aantal intern vastgestelde overtredingen van onafhankelijkheidsregels in procenten van het aantal werknemers

h) Aantal gecorrigeerde fundamentele fouten in door de organisatie gecontroleerde jaarrekeningen

i) Aantal gecorrigeerde fundamentele fouten in door de organisatie gecontroleerde jaarrekeningen als percentage van het aantal afgegeven controleverklaringen

5. Accountantsorganisatie-specifieke informatie en KPI’s

a) Specifieke parameter

b) Specifieke parameter

c) Meer….

6. Informatie op basis van EU verordening artikel 13

a) Beschrijving van het interne kwaliteitscontrolesysteem

b) Verklaring van de het leidinggevende of bestuursorgaan betreffende de doeltreffendheid van de werking van het kwaliteitscontrolesysteem

c) Datum laatste kwaliteitsbeoordeling artikel 26

d) Beschrijving van de juridische en eigendomsstructuur van het auditkantoor

e) Beschrijving van het netwerk van de accountantsorganisatie

f) Beschrijving van de bestuursstructuur

g) Lijst van de organisaties van openbaar belang waarbij de wettelijke auditor of het wettelijke auditkantoor het afgelopen jaar wettelijke controles van financiële overzichten heeft uitgevoerd

h) Een verklaring inzake het door de wettelijke auditor of het auditkantoor gevolgde beleid betreffende de permanente scholing van wettelijke auditors

i) Verklaring van de praktijken van het auditkantoor op het gebied van onafhankelijkheid, inclusief bevestiging van interne beoordeling van naleving van de onafhankelijkheidsvereisten

j) Verklaring inzake het door het auditkantoor gevolgde beleid betreffende permanente scholing van wettelijke auditors

k) Informatie van de grondslagen voor de beloning van vennoten in auditkantoren

l) Beschrijving van het beleid van roulatie van partners en medewerkers

m) Omzet wettelijke controles OOB’s

n) Omzet wettelijke controles niet-OOB’s

o) Omzet toegestane non audit bij audit cliënten

p) Omzet toegestane non audit bij andere cliënten