In 28 (33%) van de onderzochte jaarverslagen wordt melding gemaakt van een of meerdere vormen van overheidssteun, waarbij één onderneming aangaf het volledige bedrag te hebben terugbetaald omdat zij niet voldeed aan de voorwaarden voor - in dit geval - de NOW. De desbetreffende subsidie was in de jaarrekening niet langer verwerkt. Een ander bedrijf, in casu Neways, in deze populatie van bedrijven die overheidssubsidie hebben genoten, maakt ook melding van het terugstorten van de NOW-subsidie, maar maakte buiten Nederland nog wel gebruik van een andere vorm van overheidssteun (in dit geval de Kurzarbeit-regeling in Duitsland).

Niet alle 27 resterende ondernemingen hebben de regelingen voor overheidssteun volledig en duidelijk beschreven of benoemd. We hebben drie illustraties opgenomen rondom overheidssubsidies, te weten GrandVision, Air France-KLM en Randstad.

GrandVision (zie Figuur 1) geeft de relatie met COVID-19 aan, welke bedragen op welke posten zijn geboekt en welke voorwaarden zijn verbonden aan de overheidsbijdragen.

Figuur 1.

Good practice gegevensverstrekking over overheidssubsidie: GrandVision, annual report 2020, p. 131. https://investors.grandvision.com/static-files/d533a5d6-7b00-4847-b793-69234e9d23ce

Bij Air France-KLM (zie Figuur 2) valt de hoogte van de overheidsbijdragen op. Ook hier wordt aangegeven wat de oorsprong is van de bijdragen en onder welke posten welke bedragen zijn verwerkt.

Figuur 2.

Good practice verwerking en presentatie overheidsbijdragen: Air France KLM Universal Registration Document 2020, p. 277. https://www.airfranceklm.com/en/system/files/afk_urd_2020_29042021.pdf

Randstad (zie Figuur 3) gaat uitgebreid in op het belang van de overheidsbijdragen ter compensatie van personeelskosten.

Figuur 3.

Good practice toelichting op overheidsbijdrage personeelskosten. Randstad, Annual Report 2020, p. 157. https://www.randstad.com/s3fs-media/rscom/public/2021-02/randstad-annual-report-2020.pdf

In de meeste gevallen wordt vermeld dat het gaat om tegemoetkomingen in de personele lasten. In dergelijke regelingen is door verschillende overheden wereldwijd voorzien, zoals blijkt uit de landen die worden genoemd: naast Nederland ook België, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Spanje, Oostenrijk, Zwitserland, Ierland, de Verenigde Staten, Singapore en China. Maar soms wordt het desbetreffende land of de regio niet genoemd. Verder valt op dat één onderneming expliciet aangeeft dat de overheidssteun niet materieel is geweest voor de jaarrekening.

In totaal 22 ondernemingen hebben een bedrag genoemd, waarbij voor de totale populatie € 2,7 miljard aan overheidssteun is verantwoord. Alleen Stern (€ 11 miljoen) en Air France-KLM (€ 1 miljard) vermelden een bedrag uit hoofde van ontvangen NOW.

Uit ons onderzoek blijkt dat er grote verschillen zijn in de mate waarin ondernemingen overheidssteun hebben ontvangen. Zoals reeds genoemd zien we een sterk effect van Air-France KLM met een overheidsbijdrage van €2,05 miljard waarbij meer dan de helft bestaat uit Nederlandse staatssteun. Ook lijkt er een sterk sectoreffect te zijn. In bepaalde sectoren zoals industrie en vastgoed en bouw treffen we wel overheidsbijdragen aan, maar niet uit Nederland.

Om dit nader te analyseren zijn de ondernemingen verdeeld naar sectoren. Daarbij hebben wij gebruik gemaakt van de indeling zoals deze wordt gebruikt door aandelencheck.nl. De sectoren zijn vervolgens gegroepeerd naar precair en niet-precair op grond van de verwachte negatieve gevoeligheid voor de gevolgen van een pandemie met contact- en reisbeperkingen zoals de coronapandemie. Als niet-precair beschouwen we sectoren basismaterialen en chemie, consumentengoederen en -diensten, farmacie en gezondheidszorg, financiële dienstverlening alsmede technologie en telecom omdat hier geen grote problemen werden verwacht of zelfs eerder kansen zoals we bij technologie en telecom hebben gezien. Daarmee blijven over sectoren zoals (olie)industrie, transport en logistiek, bouw en vastgoed en uitzendbureaus. In Tabel 1 zijn de beschrijvende statistieken opgenomen.

We zien een relatief sterk verschil in de hoogte van de overheidsbijdrage tussen precaire en niet-precaire sectoren, waarbij de hoogte van de overheidsbijdrage slechts in 16% van de gevallen genoemd wordt in de niet-precaire sectoren, terwijl dit voor de precaire sectoren 43% is. Het gemeten verschil is statistisch significant (t = 2,647; p = 0,01; niet in Tabel).

IFRS 3 inzake business combinations hanteert als uitgangspunt dat goodwill die is verkregen bij een overname niet in aanmerking komt voor systematische afschrijving. In plaats daarvan wordt de geactiveerde goodwill op grond van IAS 36 jaarlijks (of als daar aanleiding toe is zelfs vaker) onderworpen aan een impairmenttest. Daarnaast bepaalt IAS 36 dat terugneming van een bijzondere waardevermindering van goodwill niet is toegestaan.

Uit Tabel 2 kan worden afgelezen dat bij tien ondernemingen alleen in het eerste halfjaar sprake is van goodwill-impairments en bij acht ondernemingen alleen in het tweede halfjaar. Vijf ondernemingen hebben zowel in het eerste als het tweede halfjaar goodwill-impairments doorgevoerd. In lijn met IFRS hebben we bij geen enkele onderneming vastgesteld dat er sprake is van terugneming van goodwill-impairments.

In het kader van bijzondere waardeverminderingen van goodwill is Unibail-Rodamco-Westfield vermeldenswaardig. Zij heeft in de eerste helft van 2020 een goodwill-impairment verantwoord van € 736 miljoen en in de tweede helft van 2020 nog eens een bedrag van €884 miljoen. Bij Unibail-Rodamco-Westfield wordt transparant gecommuniceerd over het effect van COVID-19. In het halfjaarverslag wordt reeds aangegeven dat bij de doorgevoerde goodwill-impairment rekening is gehouden met de onzekerheden rondom COVID-19, maar dat deze inschattingen voor het tweede halfjaar nog kunnen veranderen: “Those appraisals have been performed in a context of uncertainties associated with the current COVID-19 pandemic characterised by, lack of transactions since the outbreak of the pandemic and difficulties to estimate future market prospects. As a result, assumptions taken by external appraisers as at June 30, 2020 might differ significantly for year-end 2020.”¹

Er staat niet expliciet toegelicht waarom er in zowel de eerste als tweede helft van 2020 een bijzondere waardevermindering op goodwill heeft plaatsgevonden, alleen dat dit het gevolg is van de coronapandemie.

IAS 38 onderscheidt immateriële vaste activa met een onbepaalde en immateriële vaste activa met een bepaalde economische levensduur. Net als bij goodwill wordt op immateriële vaste activa met een onbepaalde economische levensduur niet systematisch afgeschreven, maar worden ze jaarlijks getest op impairment. Op immateriële vaste activa met een bepaalde economische levensduur en op materiële vaste activa wordt daarentegen wel systematisch afgeschreven. Voor alle immateriële en materiële vaste activa geldt daarnaast dat een impairmenttest moet worden uitgevoerd als er een indicatie is voor een bijzondere waardevermindering.

In tegenstelling tot goodwill kan bij immateriële vaste activa (niet zijnde goodwill) en materiële vaste activa sprake zijn van terugneming van bijzondere waardeverminderingen. IAS 36 schrijft namelijk voor dat zodra een bijzondere waardevermindering heeft opgehouden te bestaan, de afboeking ongedaan wordt gemaakt voor zover de toegenomen boekwaarde van de desbetreffende immateriële en materiële vaste activa niet hoger wordt dan de boekwaarde die zou hebben gegolden indien in het verleden geen bijzondere waardeverminderingsverlies zou zijn verantwoord.

Voor wat betreft immateriële vaste activa (niet zijnde goodwill) geeft Tabel 3 het volgende beeld: 21 ondernemingen nemen alleen impairments in het tweede halfjaar en tien ondernemingen zowel in het eerste als in het tweede halfjaar. Daarnaast is er bij één onderneming sprake van een terugneming van een impairment in het tweede halfjaar die overigens niet lijkt te zijn gerelateerd aan de coronapandemie.

In Tabel 3 zien we bij materiële vaste activa dat door twee ondernemingen alleen in het eerste halfjaar sprake is van impairments en bij 23 ondernemingen alleen in het tweede halfjaar. Door negen ondernemingen worden zowel in het eerste als in het tweede halfjaar impairments genomen met betrekking tot materiële vaste activa. Bij drie ondernemingen is sprake van een terugneming van impairments in het tweede halfjaar.

Bij de bijzondere waardevermindering rondom immateriële vaste activa (niet zijnde goodwill) vinden we geen interessante cases die kunnen worden gerelateerd aan COVID-19. Bij materiële vaste activa daarentegen is een tweetal cases vermeldenswaardig. Het gaat om de volgende ondernemingen: Avantium en TKH.

Bij Avantium lijkt er sprake te zijn van een terugneming van een bijzondere waardevermindering rondom materiële vaste activa die is gerelateerd aan de coronapandemie. Het oorspronkelijke € 57.000 impairmentverlies op materiële vaste activa in het halfjaarverslag 2020² wordt deels teruggenomen in het jaarverslag 2020, aangezien er daar een “impairment charge” wordt meegenomen van € 38.000. Wel geeft Avantium ook aan te worstelen met de onzekerheden rondom de coronapandemie: “COVID-19 had an impact on the impairment. For the purposes of assessing impairment, assets are grouped at the lowest levels for which there are separately identifiable cash flows (cash-generating units). Non-financial assets other than goodwill that suffered impairment are reviewed for possible reversal of the impairment at each reporting date. During 2020, COVID-19 and the resulting change in the economic environment did not result in an indication of an impairment.”³

Voor TKH is niet te herleiden of de genomen bijzondere waardeverminderingen ad € 995.000 met betrekking tot materiële vaste activa direct gelieerd zijn aan COVID-19, aangezien in de toelichting staat dat het betrekking heeft op het sluiten van kabelproductieactiviteiten.⁴ Rondom de right-of-use-activa is dit verband wel te leggen. In het TKH-jaarverslag 2020 wordt namelijk expliciet aangegeven dat de bijzondere waardeverminderingen ad € 2.553.000 – in ieder geval voor een deel – zijn gelieerd aan de ontstane leegstand van gehuurde bedrijfsgebouwen als gevolg van de coronapandemie (p. 121).

In Nederland heeft de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA) een alert uitgevaardigd over de Impact coronavirus op accountantswerkzaamheden (NBA Alert 42), waarvan de meest recente versie dateert van 6 april 2020. De status van een dergelijke alert is die van aanwijzing. Hoewel het dus niet de status heeft van beroepsreglementering, worden de leden van het NBA geacht kennis te nemen van de aanwijzingen en te kunnen uitleggen wanneer daarvan wordt afgeweken. Ook in andere landen hebben beroepsorganisaties van accountants vergelijkbare uitingen gedaan. Op Europees en internationaal niveau hebben diverse toezichthouders en standard setters publicaties uitgegeven met betrekking tot de effecten van COVID-19 op de controle van de jaarrekeningen waarin aan accountants een oproep wordt gedaan tot extra aandacht voor bepaalde gebieden en zijn hulpmiddelen zoals checklists ontwikkeld om de accountant te helpen bij de controle. Onderstaand is een greep gedaan uit enkele van deze handreikingen:

• De International Federation of Accountants (IFAC) heeft een website⁵ gemaakt met veel informatie over de mogelijke gevolgen van COVID-19 op diverse aspecten van de controle, de organisatie, ethiek, enzovoort, met links naar diverse nuttige sites.
• Accountancy Europe (ACE) heeft een vergelijkbare website⁶ met allerhande materiaal voor accountants over de invloed van COVID-19 op de controle van jaarrekeningen.
• De Committee of European Auditing Oversight Bodies (CEAOB) heeft in maart 2020 een public statement uitgevaardigd met aandachtspunten voor de accountant inzake COVID-19 (CEAOB 2020).
• De International Organisations of Securities Commissions (IOSCO) publiceerde in mei 2020 de Statement on Importance of Disclosure about COVID-19 waarin mede wordt ingegaan op de verwachtingen die beurstoezichthouders hebben van de accountants.
• Eind 2020 publiceerde de Autoriteit Financiële Markten (AFM) In Balans – de effecten van COVID-19, waarin mede wordt ingegaan op de rol van de accountant bij de controle van de jaarrekeningen 2019 en bij de halfjaarberichten 2020.

Uit al deze publicaties komt een aantal gemeenschappelijke punten naar voren:

• De corona-uitbraak mag de accountant er niet van weerhouden een hoog kwalitatieve controle uit te voeren. Desnoods moeten andere en extra controlewerkzaamheden worden verricht of moet de accountant meer tijd vragen indien COVID-19 belemmeringen veroorzaakt. In uitzonderingsgevallen, wanneer uitstel niet mogelijk is en niet voldoende en geschikte controle-informatie op tijd kan worden verkregen, moet worden overwogen om een niet-goedkeurende verklaring af te geven. Als voorbeelden worden genoemd de beperkingen ten aanzien van het bezoeken van dochtermaatschappijen in het buitenland en de daar acterende lokale componentteams en het bijwonen van inventarisaties. Gesuggereerd wordt meer gebruik te maken van alternatieve controlemethoden en technologie.
• De accountant moet meer aandacht besteden aan eventuele continuïteitsproblematiek.
• De accountant moet overleg hebben met het management en degenen die verantwoordelijk zijn voor de governance van de organisatie omtrent de gevolgen van COVID-19.
• De accountant moet aandacht besteden aan de volledigheid van de toelichting in de jaarrekening waar het betreft de gevolgen van COVID-19.
• Gebeurtenissen na de balansdatum moeten worden meegewogen in het oordeel omtrent continuïteit, maar ook omtrent de volledigheid van de toelichting in de jaarrekening.
• Wat betreft de inhoud van de accountantsverklaring moet de accountant met name overwegen of een additionele toelichting moet worden opgenomen naar aanleiding van COVID-19. Dit kan de vorm hebben van een Key Audit Matter (KAM), een paragraaf ter benadrukking van aangelegenheden (Emphasis of Matter paragraaf of EoM) of een stuk tekst in het algemene deel van de verklaring. De accountant zal een KAM gebruiken om zaken te belichten die van significant belang waren bij de controle en waarover de accountant gerapporteerd heeft aan ‘those charged with governance’. Een EoM is aan de orde indien de accountant (i) de aandacht van de lezer wil vestigen op een toelichting in de jaarrekening omdat deze door de accountant van fundamenteel belang wordt geacht voor de lezer, of (ii) anderszins de accountant de lezer wil wijzen op zaken die van belang zijn voor het begrip van de controle, de verantwoordelijkheid van de accountant of de accountantsverklaring. Voor alle duidelijkheid, een KAM en EoM als zodanig doen geen afbreuk aan het goedkeurend karakter van een accountantsverklaring. De accountant kan voorts aandacht besteden aan COVID-19 in het algemene deel van de verklaring.

Bij één van de ondernemingen in de onderzoekspopulatie was geen accountantsverklaring toegevoegd. Voor dit onderdeel over de accountantsverklaring is deze jaarrekening buiten beschouwing gelaten en bestaat de populatie dus uit 84 verklaringen.

De KAMs bieden inzicht in de COVID-19-aspecten die in het bijzonder de aandacht van de accountant hebben vereist bij het uitvoeren van de controle. In Tabel 5 wordt, in afnemende mate van belang, een overzicht gegeven van de posten van de jaarrekening of de processen die in de KAMs worden genoemd in samenhang met COVID-19. Bij elk van deze KAMs werd COVID-19 (mede) genoemd als oorzaak voor de extra aandacht. Het betreft zowel de gevallen waarin COVID-19 als afzonderlijke KAM wordt opgenomen als de gevallen waarin COVID-19 als onderdeel van een KAM wordt genoemd.

In het overzicht valt op dat het met name de bijzondere waardeverminderingen en omzetverantwoording zijn die veel aandacht hebben gevergd van de accountant. Dit is in lijn met de bevindingen uit paragraaf 3 waar is ingegaan op de mate waarin COVID-19 leidde tot bijzondere waardeverminderingen. Tevens blijkt dat overheidsbijdragen slechts in beperkte mate genoemd worden als aandachtsgebied van de accountant in relatie tot COVID-19 in 2020. Als gevolg van onzekerheid rondom bijzondere waardeverminderingen neemt de controlerend accountant van Avantium deze onzekerheid ook mee richting de KAMs: “Given the significant estimation uncertainty and the related higher inherent risks of material misstatement in the impairment assessment of property, plant and equipment, we considered this matter as a key audit matter as set out in the section ‘Key audit matters’ of this report.” (p. 140). Ook bij GrandVision wordt door de controlerend accountant erkend dat aan de coronapandemie gelieerde impairmentinschattingen worden genomen onder grote onzekerheid, waardoor deze onderdeel uitmaken van de KAMs: “Given the high level of management judgement regarding the aforementioned assumptions in the impairment assessment of goodwill and other intangible assets, we considered this area to be important for our audit.” (p. 191).

Als illustratie van een zelfstandige KAM over COVID-19 waarin specifiek aandacht wordt besteed aan de additionele werkzaamheden die de accountant heeft verricht is de KAM opgenomen die de controlerend accountant bij Sligro Food Group heeft opgenomen in de verklaring. Zie Figuur 4.

Figuur 4.

Good practice KAM toegewijd aan COVID-19: Sligro Food Group Jaarverslag 2020, p. 142. https://jaarverslag2020.sligrofoodgroup.nl/wp-content/uploads/2021/02/Sligro-Jaarverslag-2020-NL-3.pdf

Additionele toelichting door de accountant

Zoals bovenstaand reeds vermeld, wordt bij 68 ondernemingen in de accountantsverklaring verwezen naar gevolgen van COVID-19 voor de controle zelf, buiten de KAMs en EoMs. Onderstaand worden enkele van deze gevolgen geïllustreerd.

In Figuur 5 is het voorbeeld opgenomen van de accountantsverklaring bij Aalberts, waarin wordt verwezen naar de gevolgen voor de controle van groepsmaatschappijen.

Figuur 5.

Good practice vermelding gevolgen COVID-19 voor controle groepsmaatschappijen: Aalberts, Annual Report 2020, p. 117. https://aalberts-website.s3.eu-west-1.amazonaws.com/media/App/Models/Download/000/000/308/attachment/original/Aalberts_annual_report_2020.pdf

Ook kan COVID-19 een verhoogd risico op fraude met zich brengen. De controlerend accountant van Fugro meldt dit in de accountantsverklaring (zie Figuur 6).

Figuur 6.

Good practice vermelding gevolgen COVID-19 voor frauderisico: Fugro Annual Report 2020, p. 205. https://fugroannualreport.com/assets/pdfs/FUGRO_JV2020-IA.pdf

Ten slotte is in Figuur 7 een voorbeeld opgenomen waarbij de controlerend accountant van RELX aangeeft dat COVID-19 gevolgen heeft gehad voor de gehanteerde materialiteit.

Figuur 7.

Good practice vermelding gevolgen COVID-19 voor materialiteit: RELX Annual Report and Financial Statements 2020, p. 129. https://www.relx.com/~/media/Files/R/RELX-Group/documents/reports/annual-reports/2020-annual-report.pdf