De accountant stelt vast of de jaarrekening is opgesteld conform de van toepassing zijnde verslaggevingsstandaarden. Deze doelstelling of taakomschrijving van de accountant impliceert dat de accountant:

• een goed begrip moet hebben van deze standaarden;
• op basis van dit begrip controlewerkzaamheden moet plannen; en
• de verkregen controle-informatie moet beoordelen in het licht van deze verslaggevingsstandaarden.

De accountant moet dus een keten van beslissingen nemen op basis van deze standaarden. Daarmee kan ook worden gesteld dat het begrip en de interpretaties van deze verslaggevingsstandaarden door de accountant een belangrijke variabele vormen, die van invloed is op de uiteindelijke auditkwaliteit.

Nelson et al. (2002) en Nelson (2003) concluderen dat de effecten van rules-based en principles-based standaarden op de door de accountant geleverde kwaliteit niet eenduidig zijn. Het uitvaardigen van extra richtlijnen en toelichtingen zal de precisie van een standaard verhogen en mogelijk het begrip van accountants van deze standaard, maar deze extra uitvaardiging kan de standaard ook weer extra complex maken, wat een averechts effect kan hebben. Daarnaast kunnen rules-based standaarden leiden tot transaction structuring, oftewel: vooraf een transactie dusdanig vormgeven, dat deze voldoet aan de verslaggevingsstandaard en de wens van het management om een bepaald resultaat te presenteren. Aan de andere kant zal de accountant onder principles-based standaarden minder controlebevindingen identificeren en rapporteren, omdat de accountant dan: 1) onvoldoende in staat is om te onderbouwen dat de transactie onjuist is verwerkt; of 2) het door de subjectieve aard van de standaard eerder eens is met de cliënt. Beide onderzoeken geven dus nog geen eenduidig beeld. Zoals hierna zal blijken, leiden de overige in dit onderzoek betrokken publicaties tot een variëteit aan uitkomsten. Waar het ene onderzoek aantoont dat principles-based standaarden leiden tot een verhoogde auditkwaliteit, blijkt uit andere onderzoeken juist het tegenovergestelde en leiden rules-based standaarden tot een hogere auditkwaliteit.

Een veelgenoemd nadeel van principles-based standaarden is dat deze standaarden door hun subjectieve karakter zullen leiden tot winststuring en dat de onderlinge vergelijkbaarheid tussen ondernemingen zal afnemen. Echter, Psaros and Trotman (2004) en Psaros (2007) concluderen op basis van experimenteel onderzoek (wel of niet consolideren) dat accountants hun accounting-beslissing niet lieten afhangen van het negatieve effect van deze beslissing op de in de jaarrekening gepresenteerde financiële positie. Daarnaast concluderen Psaros and Trotman (2004) en Psaros (2007) dat de deelnemende accountants een zekere mate van overeenstemming hadden over hun interpretatie en numerieke vertaling van het begrip ‘overheersende zeggenschap’. Daarmee tonen beide onderzoeken aan dat principles-based standaarden niet per se een negatief effect hebben op de kwaliteit van de jaarrekening en dat ook de vergelijkbaarheid tussen jaarrekeningen niet per se afneemt. Echter, in geen van de onderzoeken zijn verklarende variabelen meegenomen om de gevonden conclusie verder te kunnen duiden.

Uit empirisch onderzoek van Collins et al. (2012) blijkt dat geen significante verschillende verslaggevingsuitkomsten worden gerapporteerd door meerdere ondernemingen onder zowel rules-based als principles-based standaarden. Daarmee geeft ook dit onderzoek indicaties dat principles-based standaarden geen negatieve impact hebben op de vergelijkbaarheid tussen ondernemingen. Aan de andere kant laat Sundvik (2019) zien dat principles-based standaarden leiden tot meer winststuring middels het vormen van accruals (accrual earnings management). Daarentegen leiden rules-based standaarden juist weer tot meer real earnings management¹. Waar onder principles-based standaarden de cijfers wel meer lijken te worden gestuurd via accruals, lijkt onder rules-based standaarden juist transaction structuring vaker voor te komen.

Vann and Presley (2018) laten met hun onderzoek zien dat accountants vooral onder rules-based standaarden minder effectief zijn in het tegengaan van winststuring. De stelling is: als de cliënt aantoont te voldoen aan de letter der wet, kun je als accountant weinig beginnen. Het onderzoek van Beck et al. (2017) laat zien wat er gebeurt met het gedrag van zowel het management als de accountant als rules-based standaarden worden vervangen door principles-based standaarden. Onder de rules-based standaarden (US GAAP) moeten belangen in deelnemingen >50% worden geconsolideerd. De onderzoekers vonden dat het management de kapitaalbelangen net onder de 50% hield, zodat men niet hoefde te consolideren; een vorm van transaction structuring. Na vervanging van de rules-based standaarden door principles-based standaarden (IFRS), waarbij niet de omvang van een belang leidend is, maar de vraag of men overheersende zeggenschap heeft in de deelneming, bleek zich geen significant verschil voor te doen in de relatieve omvang van de aangekochte kapitaalbelangen. Ook in de principles-based situatie liggen de aangekochte kapitaalbelangen net onder de 50%. Opgemerkt dient te worden dat de door de onderzoekers gebruikte data beperkt waren en dat de onderzoeksperiode de jaren 2004–2008 betrof. De vraag is dan ook of de resultaten standhouden indien het onderzoek nogmaals wordt uitgevoerd, maar dan voor een langere periode. Daarnaast was destijds de ervaring van accountants met principles-based standaarden (IFRS is ingevoerd in 2005) beperkt ten opzichte van hun mogelijke jarenlange ervaring met rules-based standaarden, waardoor accountants zich bij hun oordeelsvorming mogelijk lieten leiden door hun ervaring en in het verleden gemaakte afwegingen. Vervolgonderzoek in dat opzicht is wenselijk. Deze onderzoeken laten zien dat beide type standaarden voor- en nadelen hebben en dat een overgang van de ene standaard naar de andere standaard mogelijk gepaard gaat met ‘opstartproblemen’. Daarnaast is het wenselijk om de mogelijke impact van persoonlijkheidseigenschappen op de interpretaties van verslaggevingsstandaarden in onderzoek te betrekken.

De studie van Peytcheva et al. (2014) is voor zover bekend één van de eerste onderzoeken waarin persoonseigenschappen van de accountant zijn betrokken. Peytcheva et al. (2014) beargumenteren dat – doordat principles-based standaarden meer ruimte laten voor interpretaties – onder principles-based standaarden de zogenaamde process accountability van accountants toeneemt. Process accountability is de mate waarin accountants verwachten dat zij verantwoording aan anderen moeten afleggen over het besluitvormingsproces en over de door hen genomen beslissingen. Een relatief hoge mate van process accountability zal leiden tot een hogere epistemic motivation. Dit zal leiden tot extra inspanning van de accountant, door bijvoorbeeld het opvragen van additioneel controlebewijs bij de cliënt of het uitvoeren van extra gedetailleerde analyses. Op basis van een experiment vonden de onderzoekers steun voor deze hypothese. Op basis van de uitkomsten van dit onderzoek kan men beargumenteren dat, ook al zijn principles-based standaarden vatbaar voor interpretatieverschillen, dit niet per definitie hoeft te resulteren in een lagere kwaliteit van de financiële verslaggeving. De accountant zal immers extra inspanningen leveren om de casus te begrijpen en om op basis van alle verkregen informatie een afgewogen oordeel te vormen. Aan de andere kant laten de onderzoeken van Prather-Kinsey (2018), Boyar and Hood (2018) en Kirk (2006) juist zien dat principles-based standaarden wel degelijk leiden tot verschillende interpretaties van accounting standaarden door accountants. De culturele achtergrond van accountants speelt hierbij een rol. Deze resultaten impliceren dat de vergelijkbaarheid van jaarrekeningen tussen ondernemingen lastig kan zijn onder principles-based standaarden en zeker als die vergelijkbaarheid over de landsgrenzen heen trekt.

Ondanks dat deze onderzoeken mooie inzichten bieden in verschillende keuzes die accountants maken onder beide typen standaarden en in het proces dat mogelijk daaraan ten grondslag ligt, is niet onderzocht of er ook daadwerkelijk vergelijkbare uitkomsten zijn in de zin van auditkwaliteit. De vraag naar extra controle-informatie of het uitvoeren van meer gedetailleerde analyses bewijst niet per se dat de auditkwaliteit onder beide typen standaarden vergelijkbaar, beter of slechter is. Daarnaast is het ook maar de vraag hoe significant de interpretatieverschillen zijn van principles-based standaarden onder accountants en zeker gegeven de specifieke casus. Kortom, we weten niet of accountants onder principles-based standaarden in vergelijkbare situaties significant verschillend handelen en oordelen.

Ondanks dat de bestaande literatuur niet volledig eenduidig is, lijken er aanwijzingen te zijn dat principles-based standaarden resulteren in voldoende auditkwaliteit. Deze uitkomst is mogelijk positief voor regelgevers, omdat verondersteld wordt dat de jaarrekening onder principles-based standaarden informatiever is voor de gebruiker, vanwege een beter inzicht in de economische prestaties van de onderneming. Wel is naar ons idee vervolgonderzoek noodzakelijk om deze initiële conclusie verder te kunnen staven. Een mogelijk onderwerp daarbij kan zijn: de (on)bewuste voorkeur van accountants voor een type standaard, die in combinatie met het cognitieve proces zorgt voor een betere auditkwaliteit in de situatie waarin er sprake is van een match tussen de van toepassing zijnde type standaard en de voorkeur van de accountant.

De accountant zit van nature in een spagaat. De cliënt betaalt de accountant voor de uitvoering van de controle van de jaarrekening, maar tegelijkertijd voert de accountant die controle uit voor het maatschappelijk verkeer. In het verleden hebben zich onafhankelijkheidgerelateerde situaties voorgedaan die hebben geleid tot boekhoudschandalen. Vanuit de literatuur over auditkwaliteit weten wij dat onafhankelijkheidsvraagstukken in verschillende gedaantes (non-audit fees, tenure) impact hebben op de auditkwaliteit (Knechel et. al. 2013; DuFond and Zhang 2014). Maar in deze onderzoeken naar interactie tussen de cliënt en de accountant is geen rekening gehouden met het bestaan van zowel rules-based als principles-based standaarden.

Intuïtief zou kunnen worden beargumenteerd dat de accountant het meest beïnvloedbaar is onder principles-based standaarden, immers: “Je kunt er ook ‘zo’ naar kijken.” Aan de andere kant, kan de accountant nadrukkelijker de rol van vertrouwenspersoon van het maatschappelijk verkeer pakken, omdat hij/zij dan nagaat of de interpretaties van de cliënt in de geest van de wet zijn en deze interpretaties ook leiden tot de informatiewaarde waar het maatschappelijk verkeer om vraagt. Er zijn echter relatief weinig onderzoeken bekend naar de cliënt-accountant-interactie onder zowel rules-based als principles-based standaarden.

Nelson (2003) beschrijft in zijn commentaar dat de verslaggevingsdiscussie wordt beslecht door díe partij (cliënt of accountant), die de beste onderhandelingspositie heeft. Dit geldt volgens Nelson (2003) met name in de rules-based context. De accountant zal de beste onderhandelingspositie hebben als de transacties suboptimaal zijn gestructureerd in het kader van de relevante verslaggevingsregel. Andersom, als de cliënt een transactie zodanig heeft vormgegeven dat de accountant deze niet kan afwijzen, zal de cliënt de beste onderhandelingspositie hebben.

Jamal and Tan (2010) borduurden voort op deze gedachte. Zij onderzochten of de kwaliteit van de financiële verslaggeving verbeterde als het type verslaggevingsstandaard overeenkomt met de standaardvoorkeur van de accountant. Zij redeneerden dat in geval van een match tussen het type standaard en de voorkeur van de accountant de onderhandelingspositie van de accountant verbetert en dat hij/zij op deze manier winststuring door de cliënt kan laten corrigeren. Een accountant met een rules-based voorkeur zal minder goed in staat zijn om de economische realiteit van een transactie te beoordelen en zodoende ook minder sterk staan in onderhandelingen met het management over de toepassing van principles-based standaarden. Andersom wil een accountant met een principles-based voorkeur juist de economische realiteit in de jaarrekening laten zien, maar als de cliënt voldoet aan van toepassing zijnde rules-based standaarden, zal deze accountant niet effectief zijn om de accounting policy van de cliënt af te wijzen. Jamal and Tan (2010) onderzochten deze hypothese middels een experiment waarin CFO’s (dus niet accountants) een lease accounting-verslaggevingsvraagstuk moesten oplossen. De casus werd dusdanig gemanipuleerd dat CFO’s een incentive hadden om het leasecontract off-balance te verwerken, gericht op een betere solvabiliteit als voorwaarde voor additionele financiering. In het experiment werd de verslaggevingsvoorkeur van de accountant gemanipuleerd, zodat de CFO’s konden inschatten of de off-balance verwerking ook door de accountant zou worden geaccepteerd. Uit het onderzoek blijkt dat de voorkeur van de accountant geen invloed heeft op de uitkomsten onder rules-based standaarden, waarbij de CFO’s ervoor kozen om de voorgeschreven verwerkingswijze te volgen.

Onder principles-based standaarden maakte de voorkeur van de accountant wel uit. Accountants met een principles-based voorkeur bleken in die situatie beter in staat te zijn om het leasecontract te laten verwerken op basis van de economische realiteit van het contract en dus werd het contract in de balans opgenomen. Rules-based accountants hielden de CFO’s niet tegen om het leasecontract off-balance te verwerken. Dit onderzoek laat dan zien dat de voorkeur van een accountant voor een type standaard van invloed is op de keuzes in de verslaggeving. Dit onderzoek is van belang voor regelgevers in hun afweging om rules-based of principles-based standaarden op te stellen. De voorkeur van de betrokken accountant en de incentives van de cliënt bepalen of deze keuze leidt tot een hogere informatiewaarde van de jaarrekening.

Op basis van empirisch onderzoek komen Fang et al. (2021) tot een vergelijkbare conclusie. Als accountants meer tijd en energie in de controle stoppen, is de accountant onder rules-based standaarden beter in staat om fouten te ontdekken. Echter, onder principles-based standaarden was een dergelijk verband niet zichtbaar en daarmee is de accountant als onderdeel van het corporate governance-mechanisme minder effectief onder principles-based standaarden. Het is overigens niet geheel duidelijk waarom de accountant onder principles-based standaarden niet effectief was. Het is mogelijk dat de accountants in de steekproef een sterke voorkeur hadden voor rules-based standaarden.

Op basis van de voorgaande onderzoeken kan worden geconcludeerd dat de effectiviteit van de accountantscontrole afhangt van de onderhandelingspositie van de accountant onder zowel rules-based als principles-based standaarden. Onduidelijk is of accountants daadwerkelijk een voorkeur hebben voor één van de twee typen standaarden. McEnroe and Sullivan (2012) lieten met hun survey zien dat een meerderheid van de ondervraagde accountants in de Verenigde Staten een voorkeur heeft voor rules-based standaarden. Dit verklaart mogelijk – met de resultaten van Jamal and Tan (2010) – de uitkomst van het onderzoek van Fang et al. (2011). Een N-waarde van 142 accountants is echter nog te beperkt om een conclusie te kunnen trekken over een grote groep accountants in de Verenigde Staten en al helemaal over accountants in het algemeen. Vervolgonderzoek naar dit fenomeen kan derhalve uitkomst bieden. Daarnaast onderzochten Jamal and Tan (2010) hun hypothese onder CFO’s met de manipulatie van zowel de accounting standaard als de voorkeur van de accountant voor een bepaalde standaard. Onduidelijk is of accountants daadwerkelijk een dergelijke voorkeur hebben voor een standaard en onduidelijk is of een match daadwerkelijk zal leiden tot een hogere auditkwaliteit. Ten slotte is het de vraag of de accountant in een goede onderhandelingspositie deze ook benut. Als de accountant beter thuis is in de CSRD – ESRS- standaarden dan de cliënt, herkent hij/zij dan een betere onderhandelingspositie en benut hij/zij deze dan ook – al kan dit leiden tot lastige discussies met de cliënt?

Accountants toetsen of de jaarrekening voldoet aan de van toepassing zijnde verslaggevingsstandaarden. Deze standaarden zijn opgesteld dan wel vastgesteld door regelgevers en in opdracht van de betrokken regelgever ziet een toezichthouder erop toe dat de accountant zijn werk goed doet, oftewel dat het oordeel in de controleverklaring goed kan worden onderbouwd met de uitgevoerde controlewerkzaamheden; de deugdelijke grondslag. Daarmee heeft de regelgever en in het verlengde de toezichthouder ex ante een belangrijke invloed op de auditkwaliteit. Immers, als de vastgestelde standaarden niet worden begrepen door de accountants, zal de auditkwaliteit mogelijk onvoldoende zijn. Of als de toezichthouder een bepaalde stijl hanteert, kan dit de accountant ‘extra’ motiveren om een goede kwaliteit te leveren. Webster and Thornton (2005) bevestigen met hun onderzoek het motiverende effect van toezicht op accountants. De onderzoekers onderzochten of winststuring onder rules-based en principles-based standaarden met elkaar overeenkomt of verschilt. Op basis van hun empirisch onderzoek lieten de onderzoekers zien dat de winststuring onder principles-based standaarden minder vaak voorkwam dan onder rules-based standaarden. Echter, de veronderstelde negatieve effecten van rules-based standaarden worden gemitigeerd door strenge toezichthouders in een rules-based setting. Als toezichthouders van mening zijn dat rules-based standaarden leiden tot de meest informatieve en waardevolle verslaggeving, dan moeten zij tevens streng toezicht toepassen om dit doel te behalen.

Het onderzoek van Cohen et al. (2013) ondersteunt de resultaten van Webster and Thornton (2005) grotendeels. Cohen et al. (2013) laten met hun experiment zien dat – ongeacht de intensiteit van het toezicht – de kwaliteit van de financiële verslaggeving beter is onder principles-based standaarden. De onderzoekers stellen dat principles-based standaarden accountants aanzetten om een breed en diep begrip te verkrijgen van de specifieke casus. Accountants kunnen onder de principles-based standaarden een relatieve vrijheid van denken hanteren om zich te focussen op de economische werkelijkheid van de casus. Hierdoor zal de accountant beter in staat zijn om een onjuiste of “te positieve” weergave van de casus of transactie in de jaarrekening te signaleren. De jaarrekening zal vervolgens een conservatiever beeld geven, in het midden latend of dit positief is. In geval van een rules-based standaard geldt dat als de cliënt hieraan technisch voldoet, de accountant daar niets tegen inbrengt, ook al is de verwerkte transactie mogelijk niet in lijn met de geest van de standaard. Opvallend onderzoeksresultaat is dat naarmate de intensiteit van het toezicht toeneemt, het positieve kwaliteitsverschil tussen principles-based en rules-based standaarden afneemt. Kortom, accountants presteren het beste onder principles-based standaarden en specifiek als er sprake is van een lage intensiteit van toezicht. Een mogelijke verklaring die Cohen et al. (2013) geven, is dat accountants zich wellicht minder beperkt voelen in hun autonomie om te handelen zoals zij denken dat dit gegeven de omstandigheden het beste is. Door de druk van de toezichthouder gaan accountants de principles-based standaarden vertalen in meer rules-based standaarden, om zo te kunnen laten zien aan de toezichthouders dat zij voldoen aan de standaarden. Ondanks dat de studie van Cohen et al. (2013) laat zien dat principles-based standaarden tot kwalitatief betere verslaggeving leiden, wordt dit effect kleiner als er een strenge toezichthouder actief is.

Braun et al. (2015) presenteren juist een tegengesteld resultaat. Middels een experiment onderzochten zij of de beslissingen van accountants voor het wel of niet activeren van rentekosten worden beïnvloed door de mate van toezicht door de SEC onder zowel rules-based als principles-based standaarden. Het onderzoek laat zien dat accountants eerder geneigd zijn mee te gaan met de cliënt onder de principles-based standaard. Daarnaast zijn de accountants meer zelfverzekerd over hun beslissing onder de rules-based standaard. Dit resultaat lijkt enigszins begrijpelijk, omdat de besluitvorming onder rules-based standaarden objectiever is uit te leggen aan de toezichthouder. Tot slot laten de resultaten zien dat er geen significante verschillen zijn waargenomen in de besluitvorming van accountants onder zowel rules-based als principles-based standaarden, gegeven de kans op een mogelijk onderzoek door de SEC. Dit resultaat doet vermoeden dat accountants vergelijkbaar handelen onder beide type standaarden als de kans op onderzoek door de toezichthouder toeneemt.

De resultaten van Braun et al. (2015) zijn daarmee het tegenovergestelde van die van Cohen et al. (2013). Een verklaring hiervoor is nog niet voorhanden, maar in beide onderzoeken zijn geen procesmatige variabelen meegenomen die de uitkomsten kunnen verklaren. Voorbeelden van dergelijke variabelen kunnen zijn of de accountants intrinsiek of extrinsiek gemotiveerd zijn om goede kwaliteit te leveren of juist de risicobereidheid van de accountant: een discussie met de cliënt aangaan kan leiden tot een ontevreden cliënt, maar ook de reputatie als verantwoordelijk accountant binnen de accountantsorganisatie kan schade oplopen (de straf voor een “rechte rug”). Tot slot was het niet goed mogelijk om de gehanteerde casussen te inspecteren. Mogelijk bevatten deze casussen een zogenoemde confounding, doordat bijvoorbeeld uitspraken van het management zijn toegevoegd en de besluitvorming van de accountant niet alleen is beïnvloed door de gehanteerde standaard en de mate van toezicht, maar ook door onafhankelijkheidsvraagstukken.

Andere (empirische) studies laten zien dat de rules-based aard van standaarden wordt gebruikt door het management en indirect ook door de accountant om financiële verslaggeving naar hun eigen hand te zetten middels winststuring. Immers, als zij voldoen aan de standaard, kan hun niets worden verweten. Zowel de studies van Mergenthaler (2009) als die van Donelson et al. (2012) laten dan ook zien dat de kans op juridische vervolging klein is voor overtredingen onder rules-based standaarden. Donelson et al. (2012) verklaren dit resultaat middels de protection theory waarin zij stellen dat het management, en indirect de accountant, zich kan beroepen op de rules-based standaard waaraan zij hebben voldaan of op het feit dat de rules-based standaard zo complex is, dat zij onbewust een fout hebben gemaakt. Kortom, de rules-based standaard beschermt het management en de accountant tegen juridische vervolging bij (mogelijke) overtredingen van de standaard. Deze resultaten worden ondersteund door een interessant onderzoek van Sennetti et al. (2011). Middels een experiment onderzochten zij hoe rechters oordelen over de onjuiste besluitvorming van accountants, gegeven het type standaard en gegeven de impact van de negatieve uitkomsten voor belanghebbende. Uit dit experiment blijkt dat rechters negatiever oordelen over accountants onder princples-based standaarden. Dit resultaat is een bijzondere uitkomst. Immers, het goedkeuren door de accountant van een onjuiste positie kan onder beide standaarden voorkomen, maar de rechter rekent dit de accountant zwaarder aan onder principles-based standaarden. Een mogelijk negatief gevolg van deze uitkomst is dat accountants en accountantsorganisaties principles-based standaarden interpreteren als – en omzetten in – rules-based standaarden. De accountingpraktijk kan hierdoor dus wezenlijk gaan afwijken van de oorspronkelijke intentie van de regelgever.

De voorgaande studies impliceren dat de kwaliteit van de verslaggeving het hoogst is onder principles-based standaarden, maar dat gegeven de mate van toezicht de besluitvorming van accountants onder rules-based standaarden het minst ter discussie staat. Daar de huidige CSRD-standaarden een sterk principles-based karakter kennen, zou een voorzichtig advies aan de regelgevers en toezichthouders kunnen zijn om het toezicht via een dialoog te laten plaatsvinden. Dit voorkomt mogelijk de vertaling van de principles-based standaarden naar toegepaste rules-based standaarden. Door middel van vervolgonderzoek, bijvoorbeeld in experimentele vorm, kan in kaart worden gebracht of de mate van toezicht resulteert in een rules-based interpretatie van de standaarden voor duurzaamheidsverslaggeving door accountants. Dit zou de vraag kunnen beantwoorden of dit effect het gevolg is van bijvoorbeeld de vrees voor sancties bij mogelijk onjuiste beslissingen.